Verstijfd van schrik stond de gevangenbewaarder. In de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught had hij met een collega-cipier een gevangene naar de luchtplaats geleid. Even had de bewaker zijn aandacht bij de sleutels. Op dat moment wilde de gedetineerde de collega-cipier in zijn nek bijten. Zo leek het althans, maar de gedetineerde maakte een grapje. Het geintje viel niet in goede aarde bij de bewaarder. „De gedetineerde weet dat hij dat niet meer moet doen. Je verstijft helemaal, want je weet dat hij gevaarlijk is.”

Argwaan en spanning: op de EBI heerst die min of meer continu. Het ‘grapincident’ staat beschreven in ”Gevangen in de EBI”, een onderzoek van de Erasmus Universiteit Rotterdam, in opdracht van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC) van het ministerie van Veiligheid en Justitie. De Tweede Kamer kreeg het rapport in 2014 aangeboden van toenmalig staatssecretaris Teeven (Veiligheid en Justitie).

De EBI in Vught staat in de schijnwerpers. De bekendste crimineel van Nederland, Willem Holleeder, zou vanuit de EBI een moordaanslag hebben beraamd tegen onder meer zijn zus Astrid. Het openbaar ministerie maakte dinsdag melding van het vermeende moordplan. Astrid Holleeder heeft zeer belastende verklaringen tegen haar broer Willem afgelegd.

Ook enkele weken geleden kwam de EBI in het nieuws. Mohammed B., de man die in november 2004 in Amsterdam cineast Theo van Gogh vermoordde, wil de speciale gevangenis uit. B., die veroordeeld is tot levenslang en sinds 2005 in de zwaarst beveiligde bajes zit, wil een lichter regime. De beroepscommissie van de Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming (RSJ) stelde hem onlangs in het gelijk. De Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) moet voor 12 augustus een andere cel voor de terrorist zoeken. Staatssecretaris Dijkhoff (Veiligheid en Justitie) liet weten dat Mohammed B. zwaar bewaakt zal blijven.

Geen gijzelingen

Goed vast. Dat zitten de gedetineerden in de EBI. Uit de speciale bajes, opgericht in 1993, zijn nog nooit mensen ontsnapt. Ook waren er geen gijzelingen van het personeel. Ter vergelijking: in de periode 2006 tot en met 2011 vonden er vanuit reguliere gevangenissen 22 ontvluchtingen plaats.

De EBI is gevestigd op het terrein van de Penitentiaire Inrichting (PI) Vught. Dat complex heeft naast de EBI nog acht voorzieningen voor gedetineerden. Daaronder zitten bijvoorbeeld een Terroristen Afdeling (TA) en een Penitentiair Psychiatrisch Centrum (PPC). „De EBI is een gevangenis binnen een gevangenis”, zegt DJI-woordvoerder Jaap Oosterveer.

De EBI, enig in zijn soort in ons land, biedt plaats aan achttien gedetineerden. Dan gaat het om mensen die vastzitten vanwege (verdenking van) zware misdrijven. Elk halfjaar bekijkt een selectiecommissie of iemands verblijf moet worden verlengd. Gedetineerden komen in de EBI terecht omdat ze extreem vluchtgevaarlijk zijn of omdat hun ontsnapping tot grote maatschappelijke onrust zou leiden.

Van 1993 tot 2013 belandden 175 gedetineerden in de speciale gevangenis. Gemiddeld zit een gevangene er 1,5 jaar. Dat Mohammed B. er inmiddels meer dan tien jaar verblijft, is zeer uitzonderlijk. Tot dusver zaten er alleen mannen achter de tralies. Momenteel zit er ongeveer een handvol mannen in de EBI opgesloten. Een van hen is Willem Holleeder, Nederlands bekendste misdadiger.

Betonnen muur

Een verblijf in de beruchte bajes gaat gedetineerden niet in de koude kleren zitten. „In een normaal regime heb je toch eventueel sociale contacten. En hier, wat zie je eigenlijk? Medegedetineerden, bewaarders, gewoon tralies, een betonnen muur, geen boompjes en vogeltjes. De eenzaamheid voel je toch wel. Je wordt prikkelbaar, je moet je eigen inhouden, dat doe ik dan ook gewoon”, zegt een tot levenslang veroordeelde man in het rapport ”Gevangen in de EBI”.

Een gevangene die vanuit de EBI naar een andere gevangenis werd overgeplaatst stelt dat hij weer de wind voelde. „Het is heel vreemd als je twee jaar lang geen wind voelt. Het is heel moeilijk onder woorden te brengen.”

Controle, controle, controle. Zo kun je het EBI-regime samenvatten. In deze bajes gaat het er anders aan toe dan in een reguliere gevangenis.

Kenmerkend voor de EBI is dat er veel meer cipiers (penitentiaire-inrichtingwerkers, ofwel PIW’ers) per gevangene zijn. Cipiers werken in duo’s. Direct contact (face-to-face) met een gevangene mag alleen als er ten minste twee bewaarders bij zijn.

In de supergevangenis wemelt het niet alleen van de camera’s, maar ook van glazen wanden. Gedetineerden mogen in beginsel alleen vanachter een glazen wand communiceren met bijvoorbeeld een psycholoog of een familielid. De sportinstructeur instrueert de gevangenen ook vanachter glas. Dat geldt eveneens voor geestelijk verzorgers of imams. Het gehoor tijdens een ‘kerkdienst’ in de bajes mag uit niet meer dan vier gedetineerden bestaan.

Scherpe voorwerpen

De cellen worden geregeld geïnspecteerd. Op scherpe voorwerpen bijvoorbeeld. Dat kunnen immers steekwapens zijn. De gedetineerden zelf zijn ook geregeld onderwerp van onderzoek. Iemand wordt bijvoorbeeld gefouilleerd na familiebezoek. „In iedere luier kan semtex zitten”, zei een voormalige EBI-directeur. Die wilde personeel inprenten dat gevangenen allerlei methodes kunnen bedenken om bijvoorbeeld een bom naar binnen te smokkelen.

Ingrijpender nog dan fouilleren is visitatie van gevangen: daarbij worden lichaamsholtes (zoals de anus) onderzocht op bijvoorbeeld verstopte drugs. Zeker tot 2003 was de frequentie van de visitaties een bron van ergernis voor gedetineerden. Wekelijks moesten ze zo’n intiem onderzoek toelaten. Als de mannen alleen achter glas bezoek hadden gekregen, werden hun lichaamsholtes toch onderzocht. Het regende op dit punt beklagschriften in die tijd. In 2003 tikte het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) de EBI op de vingers. Het EHRM vond het visitatiebeleid onmenselijk en vernederend. Vanaf maart 2003 hoefden de mannen in de EBI minder visitaties te ondergaan.

De beruchte gevangenis houdt communicatie van én naar een gevangene in de gaten. Twee keer per week mag een gedetineerde tien minuten bellen met mensen buiten de gevangenis. Telefoongesprekken worden opgenomen, beluisterd en zo nodig vertaald. Ook post wordt gecheckt. Een gevangene mag één keer per week –gescreend– bezoek ontvangen.

Kus

Het beperkte contact met familie drukt nogal wat gedetineerden in de EBI terneer. Een man die er vastzat zegt in het rapport ”Gevangen in de EBI” dat allerlei faciliteiten het gebrek aan contact met familie niet kunnen opheffen. „Ze gooien een roeimachine neer, ze hangen een flatscreen aan de muur. Ik heb weleens tegen een medegedetineerde gezegd: „Als we om een zonnebank vragen, krijgen we die gewoon.” En de medegedetineerde zegt: „We krijgen eerder een zonnebank dan dat je je vrouw een kus mag geven.””

Criminoloog: Kritiek op EBI is verstomd

De oprichting van de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught in 1993 zorgde ervoor dat beruchte criminelen bleven zitten waar ze hoorden: achter de tralies. Dat stelt de Rotterdamse criminoloog prof. dr. Henk van de Bunt.

De stilte, de glaswanden, de uitgebreide controles. Die zaken vielen criminoloog Henk van de Bunt in de EBI in Vught meteen op. Enkele jaren geleden bezocht hij de bajes zo’n acht keer. Samen met andere onderzoekers van de Erasmus Universiteit Rotterdam deed hij studie naar het reilen en zeilen binnen de EBI. Dat resulteerde in het rapport ”Gevangen in de bajes”. In 2014 werd dat aan de Tweede Kamer aangeboden.

De EBI werd indertijd opgericht om het aantal ontsnappingen van gevaarlijke criminelen een halt toe te roepen. In 1984 vonden 118 ontvluchtingen plaats. De invoering van Extra Beveiligde Afdelingen (EBA’s) zette geen zoden aan de dijk. In de drie jaar dat die EBA’s bestonden (1990-1993) wisten 21 gevangenen ertussenuit te piepen.

Berucht was een ontsnapping in 1983 van zes gevangenen uit de EBA van een gevangenis in Sittard. Tijdens het luchten bedreigden enkele gedetineerden met zelfgemaakte wapens drie cipiers en bevrijdden ze enkele andere gevangenen. Tijdens hun vlucht dwongen de criminelen automobilisten hun auto af te staan.

Zwaarder

Met de EBI zetten de autoriteiten in 1993 zwaarder geschut in. Tot op heden wist nog geen enkele gevangene uit de strengbewaakte bajes in Vught te ontsnappen. Ook tot gijzeling van het personeel kwam het niet. De luchtplaats is aan de bovenkant met tralies afgegrendeld. Dus een vluchtpoging per helikopter lijkt onmogelijk.

Voor Van de Bunt is duidelijk dat de EBI haar nut bewijst. „Ik begrijp dat de samenleving wil dat zware criminelen goed worden vastgezet. In België is ooit kindermoordenaar Marc Dutroux enige tijd ontsnapt. Dat zorgde voor geweldige commotie. Iets dergelijks willen de autoriteiten in Nederland natuurlijk niet.”

Een gedetineerde belandt niet zomaar in de EBI, benadrukt hij. „Kritiek dat mensen snel in de EBI zouden worden gezet en dat de EBI-cellen snel zouden vollopen, is de afgelopen jaren verstomd. Het gevangeniswezen is heel zuinig in de toebedeling van EBI-cellen. Alleen extreem vluchtgevaarlijke mannen en mensen wier ontsnapping tot grote commotie zal leiden, zitten daar vast. In de begintijd ging het nog om enkele tientallen mensen, nu gaat het om ongeveer een handvol gedetineerden.”

Omhelzen

De EBI moet niet alleen op doelmatigheid, maar ook op medemenselijkheid worden beoordeeld, geeft Van de Bunt aan. „Adeldom verplicht. Je stelt mensen onder een zwaar regime. Daar moet je goede redenen voor hebben. De gevangenen moet kans blijven maken op een minder streng regime.”

Veiligheidsmaatregelen kunnen „te ver gaan” en strijdig zijn met mensenrechten, waarschuwt hij. „In ons rapport adviseerden we om de regels rond familiebezoek iets te versoepelen. Zodat een gedetineerde bijvoorbeeld zijn vrouw niet alleen een hand mag geven, maar ook kan omhelzen. Hoe lang mag je het gedetineerden aandoen in zo’n streng regime te verblijven? Dat is de wezenlijke juridische en ethische vraag die iedere keer opnieuw gesteld moet worden.”

Advocaat: Mensen hebben veel stress

Het regime in de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught moet minder streng, vindt de Rotterdamse advocaat mr. André Seebregts.

„Het regime drukt zwaar op gedetineerden”, zegt Seebregts. Hij stond meerdere mensen bij die in de beruchte bajes verbleven. „Gevangenen ervaren daar een absoluut gebrek aan familieleven en privacy. Ze hebben vaak veel stress. Daar heeft volgens mij de zelfmoord van Lau G. in de EBI mee te maken.” G. beroofde zich in 2015 van het leven daags nadat de rechter hem tot levenslang had veroordeeld voor een dubbele moord. „Hij klaagde veelvuldig over de zwaarte van het regime.”

Kunt u zich voorstellen dat veel burgers het prima vinden dat gevaarlijke criminelen goed opgeborgen zitten in de EBI?

„Ja. Maar detentie moet wel zo humaan mogelijk zijn. Als je mensen aan een muur vastketent, weet je al helemaal zeker dat ze nooit ontsnappen. Die kant moeten we echter niet op.”

Kritisch is Seebregts op het regime in de twee Terroristen Afdelingen (TA’s) in Nederland. In die cellencomplexen, in Rotterdam en Vught, worden mensen vastgehouden die veroordeeld zijn voor of verdacht worden van terroristische misdrijven. Het om enkele tientallen gedetineerden, doorgaans (vermeende) moslimextremisten. Met de oprichting van die specifieke cellenblokken wil de overheid voorkomen dat extremisten hun gedachtegoed onder andere gevangenen verspreiden. De veiligheidsmaatregelen in de TA’s lijken op die in de EBI. Al gaat het er volgens justitie in een EBI strenger aan toe.

Het valt zeker islamitische gevangenen zwaar dat ze „acht keer per dag” worden gefouilleerd op de TA, zegt Seebregts, van wie drie cliënten in zo’n complex zitten. Nog meer schaamte voelen ze over visitaties, waarbij lichaamsholtes worden onderzocht. „De mannen vinden het erg vernederend dat ze zich moeten uitkleden, zich moeten bukken en hun billen moeten spreiden. Vooral omdat vaak niet duidelijk is waarom die maatregel noodzakelijk zou zijn.”

Het stoort de advocaat dat bewaarders tijdens bezoek vlak naast bezoekers van TA-gedetineerden gaan zitten. „Zo heeft een gevangene tijdens zijn contact met familie vrijwel geen privacy. Laat die bewaarders liever op 5 of 6 meter afstaand gaan zitten.”

Je kunt ook zeggen: Het is goed dat de bewaker dicht in de buurt blijft van het bezoek, om zo bijvoorbeeld een plan voor een terreuraanslag te kunnen opvangen.

„Die redenering wijs ik af. Het veiligheidsdenken in Nederland is doorgeschoten. Het medicijn wordt erger dan de kwaal. We moeten oog blijven houden voor de rechten van gevangenen. We kunnen elk risico nu eenmaal niet uitsluiten.”

Cel in Vught kost overheid 560 euro per dag

Aan al de veiligheidsmaatregelen in de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught hangt een prijskaartje. Kost een cel in een reguliere gevangenis de overheid zo’n 160 euro per dag, in de bajes in Vught loopt dit op tot pakweg 560 euro per cel per dag.

Nog nooit ontsnapte een gedetineerde uit de EBI. Wel waren er diverse ernstige incidenten:

l In 1999 wordt een Turkse gevangene op de luchtplaats van de EBI doodgeslagen door een medegedetineerde.

l In 2011 valt Mohammed B., de moordenaar van Theo van Gogh, Jesse R. aan op de luchtplaats. R. is veroordeeld tot levenslang voor diverse huurmoorden in onderwereld. Zijn zaak loopt nu in hoger beroep. Een derde gedetineerde, Eric Jan Q., weet het geweld in de kiem te smoren. Als gedetineerden op de luchtplaats met elkaar op de vuist gaan, dienen volgens een dienstinstructie bewakers daar zich niet in te mengen. Dit met het oog op het gevaar van een gijzeling. Onderzoekers van de Erasmus Universiteit Rotterdam adviseren in hun rapport ”Gevangen in de EBI” echter dat (een overmacht aan) bewakers juist wél moeten ingrijpen als gedetineerden elkaar naar het leven staan.

l In 2015 berooft Lau G. zich van het leven. Hij zou een overdosis pillen hebben ingenomen.

l Enkele keren zijn in het verleden gedetineerden in hongerstaking gegaan om te protesteren tegen het gevangenisregime.