Want dat was toch wel een van de hoofdconclusies van het tienjaarlijkse rapport: Nederland is geen christelijk land meer. „God dreigt uit Nederland te verdwijnen”, kopte de Twentsche Courant Tubantia. En dr. A. J. Plaisier, scriba van de Protestantse Kerk in Nederland, schreef in een reactie: „Voor wie het zich nog niet heeft gerealiseerd: we leven in een post-christelijke samenleving. Wie christen is en actief deel uitmaakt van een kerk, hoort bij een minderheid. Of die minderheid nog kleiner wordt? Als je let op de vergrijzing van het ledenbestand koersen we daarop af.”

„Natuurlijk”, zegt Ton Bernts, een van de auteurs van het rapport, „heel nieuw is die conclusie niet. Maar blijkbaar is het zo dat als je de situatie benóémt –we zijn in een postchristelijke situatie terechtgekomen– mensen dat ervaren als: „Aha, dát is er nu aan de hand.” Veel media kwamen ook met bredere beschouwingen. Ook NRC Handelsblad bijvoorbeeld: wat als het christelijk geloof verdwijnt, wat komt er dan voor in de plaats?”

Hoe zou u de reacties op de vijfde editie van ”God in Nederland” willen typeren?

Bernts, directeur van het Nijmeegse onderzoeksbureau Kaski: „Ik heb eigenlijk vooral de NRC, Trouw en de Volkskrant gelezen. In zijn algemeenheid viel me de genuanceerdheid ervan op. De teneur was toch een beetje: we hebben een probleem. Niet in de zin van: daar moet nodig wat aan gedaan worden; meer: wat betekent dit nu voor ons? Opvallend vond ik wat commentator Sander van Walsum in de Volkskrant schreef: „Dat de kerken verdwijnen is niet om over te juichen, zelfs niet voor de grootste atheïst.”

Overigens kwam ik op Twitter ook reacties tegen van mensen die wél juichten: Goed nieuws dat de kerken verdwijnen.”

Theoloog Stefan Paas noemde het rapport in het Nederlands Dagblad de „tienjaarlijkse koude douche.” Kunt u zich daar iets bij voorstellen?

„Nou, ja. Voor kerkelijke insiders kan het zeker geen koude douche geweest zijn. Wie regelmatig op zondagochtend in een kerk komt, zal zich niet verbazen over deze uitkomsten. In het rapport citeren we ook Arjan Plaisier van de PKN, die inmiddels meermalen heeft gezegd dat de volkskerk ten einde is. En een paar maanden vóór ons rapport verscheen het boek ”Het seculiere experiment” van Hans Boutellier van het Verwey-Jonker Instituut, waarin hij analyseert wat de maatschappelijke gevolgen zijn geweest van een verzwakkend christendom. Dit is de realiteit waarvoor we staan.”

Wat publicist Anton de Wit in de Volkskrant deed verzuchten: „Niet God, maar Nederland verdient ons medelijden.”

Bernts, zelf rooms-katholiek: „Zo zou ik het niet meteen zeggen. Maar ook in dagblad Trouw zie je bijvoorbeeld discussie over de vraag welk basisgeloof een samenleving nodig heeft. Want dat kerk en christendom verdwijnen, heeft wel gevolgen. Neem alleen al het vrijwilligerswerk.”

„Als de kerk vanmiddag wordt opgedoekt, ligt vanavond het vrijwilligersleven op z’n rug”, stelde SCP-onderzoeker Joep de Hart.

„Dat vind ik wat al te kras uitgedrukt. Maar inderdaad: veel vrijwilligerswerk wordt door kerkleden gedaan. Al zie je zogenoemde spirituelen het ook doen. En ook niet-kerkelijke Nederlanders verrichten vrijwilligerswerk. Maar het is waar: er is zeker een relatie met kerklidmaatschap.”

Wat die spirituelen en nieuwe religieuzen betreft: anders dan gedacht wordt ook hun aantal minder, blijkt uit het rapport. Inez van Oord, oprichtster van het tijdschrift Happinez, gaf in Trouw aan dit eerst niet te willen geloven. „Maar later dacht ik, als je mij nu zou vragen of ik spiritueel ben, dan zeg ik ook: dat spirituele heb ik wel gezien.”

„Het is hier ja en nee. Het aantal spirituelen en de betrokkenheid bij spirituele activiteiten daalt inderdaad, laat collega Joantine Berghuijs in het rapport zien. Anderzijds noemt nog altijd een derde van de Nederlanders zich spiritueel. Dat zijn er dus miljoenen – al bevindt zich onder hen ook een flink aantal kerkelijk meelevende Nederlanders.”

De 86-jarige Haagse emeritus predikant dr. Ben Wentsel publiceerde vorige week het boek ”Keer om Europa, naar de bronnen”, waarin hij oproept tot een „persoonlijk en volhardend” gebed om een reveil. Ziet u nog toekomst voor de kerk?

„Ik denk dat de kerk voor de uitdaging staat om weer aansluiting te vinden bij de samenleving. Dat ze bijvoorbeeld laat zien dat ze twijfel, discussie, niet uit de weg gaat.”

Volgens ds. Wentsel is het probleem juist dat de kerk „te lief en te vriendelijk” voor mensen is geworden.

„Natuurlijk moet de kerk een boodschap hebben, betekenisvol zijn. Maar om nu te zeggen dat de kerk weer moet inzetten op, zeg maar, de straffende God, wat ik een beetje bij deze auteur proef: nee, ik denk niet dat ze daar verder mee komt. Maar religie biedt naast steun en troost ook altijd uitdaging.”

Zijn er zaken in het rapport waarvan u, naar aanleiding van de reacties, zegt: Dit had anders gemoeten, of: Dat hebben we over het hoofd gezien?

„Achteraf hadden we het thema maatschappelijke binding nog wat sterker moeten belichten: welke vormen van binding zijn er zoal, naast die aan een kerk? En we hadden ook meer moeten doorvragen op het punt van motivatie: wat bracht mensen tot hun antwoorden? Verder hadden we rond spiritualiteit nog wel wat extra vragen kunnen stellen, bijvoorbeeld over spirituele praktijken en de verbondenheid met natuur en kosmos. Op deze punten moesten we het nu soms met interpretatie doen.”

En nu aan de slag voor de zesde editie van ”God in Nederland”, in 2026 wellicht?

„Nee hoor, zo gaat het bij dit onderzoek niet. Doorgaans wordt er een jaar, anderhalf jaar voor publicatie besloten wie het gaat oppakken en hoe. De laatste drie keer was dat inderdaad de KRO/RKK, maar daarvoor was het bijvoorbeeld het blad Margriet. Wel is een collega-onderzoeker bij Kaski, Joris Kregting, juist begonnen met een proefschrift naar aanleiding van het nu verschenen onderzoek. Daar zullen de komende tijd dus nog wel wat publicaties uitrollen. Wordt vervolgd dus.”

Lees ook

Aantal leden in grote kerken van Nederland blijf dalen (Reformatorisch Dagblad, 14 maart 2016)

„Rapport geeft goed beeld orthodoxie”, interview met dr. Ton Bernts, Reformatorisch Dagblad, 14 maart 2016)

Secularisatie dwingt kerk tot bezinning, opinieartikel dr. Sjaak van den Berg (Reformatorisch Dagblad, 17 maart 2016)

God in Nederland, interview met dr. Joep de Hart (Reformatorisch Dagblad, 14 april 2007)