Eindstad: opkomst 32,2% | 61,1% tegen associatieverdrag | Rutte: niet zonder meer ratificeren| In christelijke gemeenten veel tegenstemmers

12.00 uur: Einde liveblog

11.57 uur: Kabinet aan zet – Het woord is aan het kabinet, concludeert onze politieke redactie.

11.34 uur: Koenders belt met Oekraïense collega – Minister Bert Koenders van Buitenlandse Zaken heeft contact gezocht met zijn ambtgenoot Pavlo Klimkin uit Oekraïne naar aanleiding van het referendum. Klimkin was „natuurlijk teleurgesteld” over de uitslag, zei Koenders op een bijeenkomst met parlementariërs uit EU-landen in Den Haag.

11.08 uur: Hoe reageren Oekraïners? – Correspondent Floris Akkerman beschrijft de sfeer.

11.01 uur: Plasterk: kijken naar referendumwet – De referendumwet moet nog eens onder de loep worden genomen. Dat zei minister Ronald Plasterk in het NOS Radio 1 Journaal. Hij vindt dat er bijvoorbeeld nog eens moet worden gekeken wanneer een referendum geldig is. „Nu is de drempel opgehangen aan het totaal aantal mensen dat gaat stemmen. Je zou het ook kunnen ophangen aan het minimaal aantal mensen dat tegenstemt”, zei de bewindsman.

10.43 uur: Medvedev dik tevreden – Dat het Nederlandse volk een nauwere band van de Europese Unie met Oekraïne afwijst, toont precies aan hoe Europa tegenover het politieke systeem in Kiev staat. Dat zei premier Dmitri Medvedev van Rusland naar aanleiding van het adviserende referendum in Nederland.

10.33 uur: Fundamenteel debat – Het is tijd voor een fundamenteel debat over de toekomst van Europa, schrijft de commentator.

9.24 uur: Stemming op de Biblebelt – De gemeente met de meeste tegenstemmers is Urk: 83,3 procent stemde tegen het associatieverdrag met Oekraïne. Daarna volgde Nissewaard met 79,5 procent en op nummer 3 nog een vissersplaats: Edam-Volendam met 79,1 procent. Op de Biblebelt was het percentage tegenstanders relatief hoog. Behalve in Urk waren er ook veel tegenstemmers in Tholen (77 procent), Neder-Betuwe (74 procent), Katwijk, Reimerswaal, Alblasserdam en Aalburg met 73 procent, en Goeree-Overflakkee, Staphorst, Ridderkerk en Sliedrecht met 72 procent tegenstanders.

9.15 uur: Van Dalen: Tegenstem wel beetje egoïstisch – Europarlementslid Van Dalen (ChristenUnie-SGP) vindt de uitslag van het referendum „teleurstellend”. Als de uitslag van de stemming al uit te leggen valt, dan heeft de kiezer volgens Van Dalen tegen Oekraïne gezegd: „Bekijk het maar met die samenwerking” met Europa. „Dat vind ik een erg teleurstellende en egoïstische boodschap. We laten dat land in de kou staan en geven Poetin kansen zijn grip op Oekraïne te versterken.”

8.06 uur: „Oekraïne houdt vast aan zijn EU-politiek” – De Oekraïense president Petro Porosjenko zegt dat zijn land in weerwil van de uitslag van het referendum in Nederland, zal vasthouden aan zijn toenaderingspolitiek voor de Europese Unie. Dat de Nederlandse bevolking het associatieverdrag woensdag afkeurde, heeft geen invloed, zei Porosjenko in Tokio, waar hij op bezoek is.

4.22 uur: Kranten: „Pijnlijke uitslag voor kabinet” – De uitslag van het referendum is in de ogen van de landelijke dagbladen vooral pijnlijk voor het kabinet, dat voor een lastige keuze staat. Zo noemt de Volkskrant de uitslag „een recept voor meer onvrede”, spreekt de Telegraaf van „een blamage voor het kabinet” en kopt Trouw: „een ongemakkelijke uitslag voor het kabinet.”

2.57 uur: Buitenlandse media: „Een klap voor EU” – Buitenlandse media zien in de referendumuitslag over het associatieverdrag met Oekraïne een zware klap voor de EU. De Duitse krant Der Spiegel noemt het een overwinning voor Poetin. Het Duitse persbureau DPA meldt dat het een duidelijke boodschap is aan de EU en dat de uitslag tevens een klap is voor Nederland dat momenteel de EU voorzit.

1.42 uur: Meeste stemmers in Rozendaal – De kleine gemeente Rozendaal in de provincie Gelderland kende de grootste kiezersopkomst van alle gemeenten in Nederland. 49,1 procent van de stemgerechtigden ging daar op basis van de voorlopige uitslagen naar de stembus. Op plaats twee en drie staan de Waddeneilanden Schiermonnikoog en Vlieland met een opkomstpercentage van zo’n 47 procent. In Tilburg was het opkomstpercentage met 22,7 procent het laagst.

0.07 uur: Geen Peil: „We hebben gewonnen” – Met de woorden ‘we hebben gewonnen’ claimde het gezicht van Geen Peil, journalist Jan Roos, in Amsterdam de overwinning in het referendum over het associatieverdrag met Oekraïne.

0.03 uur: Eindstand – Er is een eindstand, alle stemmen zijn geteld. De opkomst is 32,2 procent. 61,1% stemde tegen het verdrag, 38,1% voor.

0.01 uur: Kiesraad – De Kiesraad komt dinsdag met de officiële uitslag.

23.57 uur: Tussenstand na 99,8% geteld – Er is een tussenstand na 99,8 procent van de getelde stemmen. De opkomst is 32,2 procent. 61,1% stemde tegen het verdrag, 38,1% voor.

23.32 uur: Tussenstand na 92% geteld – Er is een tussenstand na 92 procent van de getelde stemmen. De opkomst is 32,2 procent. 61,5% stemde tegen het verdrag, 37,8% voor.

23.24 uur: Christelijke gemeenten veel tegenstanders – In christelijke gemeenten waren de percentages stemmers die tegen het referendum stemden relatief hoog. In Urk was 83 procent tegen, in Tholen 77 procent, in Neder-Betuwe 74 procent, in Katwijk 73 procent, in Goeree-Overflakkee 72 procent, in Staphorst 72 procent, in Barneveld 69 procent.

23.18 uur: Tussenstand na 83% – Er is een tussenstand na 83 procent van de getelde stemmen. De opkomst is 32,2 procent. 61,5% stemde tegen het verdrag, 37,8% voor.

23.16 uur: Urk meeste tegenstemmers – In de gemeente Urk stemde het hoogste percentage tegen het associatieverdrag: 83% stemde tegen.

23.02 uur: Tussenstand na 69% – Er is een tussenstand na 69 procent van de getelde stemmen. De opkomst is 32,2 procent. 61% stemde tegen het verdrag, 38% voor.

22.59 uur: Reactie deskundige Europees recht – Deskundige Europees recht van de Universiteit Gent, dr. Peter van Elsuwege, zegt dat het akkoord „niet volledig in werking” kan treden als Nederland het verdrag niet ratificeert. „Echter, de delen die tot de bevoegdheid van de EU behoren en reeds voorlopig van toepassing zijn, blijven tot nader order gelden. Ik zou dus niet direct spreken over een constitutionele crisis, zoals president Juncker. De vraag is ook wat Rutte bedoelt met „niet zonder meer ratificeren”. Dit kan bijvoorbeeld betekenen dat Nederland na overleg wel kan ratificeren, mits toevoeging van een verklaring (bijvoorbeeld in verband met perspectief of toetreding) of protocol (waardoor bepaalde clausules niet voor Nederland zouden gelden)”, aldus Van Elsuwege in een reactie tegen onze redacteur Evert van Vlastuin.

22.58 uur: Uitslag Amsterdam – In Amsterdam is de kiesdrempel niet gehaald. Van de 26,8% is een meerderheid (ruim 52 procent) voor de associatie-overeenkomst tussen de Europese Unie en Oekraïne.

22.53 uur: Tussenstand na 55% – Er is een tussenstand na 55 procent van de getelde stemmen. De opkomst is 32,2 procent. 62% stemde tegen het verdrag, 38% voor.

22.51 uur: Reactie Samsom – Diederik Samsom van de PvdA: „Ik heb voor een ja campagne gevoerd, dus ik ben teleurgesteld. Als we meer dan 30% opkomst halen, dan kunnen we het verdrag niet ratificeren.”

22.50 uur: Prognose opkomst – De opkomst bij het referendum komt boven de 30 procent. Dat is de prognose van de Verkiezingsdienst van het ANP op basis van de voorlopige uitslagen van ruim tweehonderd gemeenten. Bij dat opkomstpercentage is de uitslag geldig. De nee-stemmers hebben een grote meerderheid.

22.46 uur: Opkomst Rotterdam – Nog geen kwart van de kiesgerechtigden in Rotterdam is woensdag gaan stemmen. De opkomst was 24,4 procent. Van hen stemden 64 procent tegen het associatieverdag met Oekraïne, 34,9 procent stemde voor. Rotterdam is woensdagavond de eerste grote stad die met de uitslag komt bij de Verkiezingsdienst van het ANP.

22.35 uur: Tussenstand na 42% – Er is een tussenstand na 42 procent van de getelde stemmen. De opkomst is 32,2 procent. 62% stemde tegen het verdrag, 38% voor.

22.32 uur: Urk – Op Urk stemde meer dan 80 procent tegen het verdrag. Wellicht zal dit een record blijken te zijn.

22.30 uur: Reactie VVD – De VVD-fractie in de Tweede Kamer verlangt een „serieuze reactie” van het kabinet van VVD en PvdA op de uitslag van het Oekraïne-referendum. „Het blijft nog even onduidelijk of de drempel is gehaald. Maar in ieder geval hebben heel veel Nederlanders vandaag gestemd en daarmee een advies uitgebracht. Daar moet een serieuze reactie van het kabinet op komen”, aldus VVD-Kamerlid en buitenlandwoordvoerder Han ten Broeke.

22.27 uur: Reactie Rutte – Premier Rutte zegt in een reactie voor de NOS-televisie dat Nederland „niet zonder meer kan ratificeren” als de opkomst van 30 procent wordt gehaald. Wat hij wel zal doen, is niet duidelijk, maar hij zal het dus niet houden bij een voetnoot onder het akkoord. Want zonder Nederlandse ratificatie is het verdrag niet echt formeel van kracht.

22.26 uur: Reactie Buma – CDA-leider Buma zegt dat ratificatie door Nederland „niet kan doorgaan”. Dat is een vrij forse inzet gezien voorspellingen dat Nederland alleen een voetnoot zal eisen.

22.25 uur: Uitsluitsel kan nog uren duren – Het kan nog even duren totdat er duidelijkheid is over het opkomstpercentage bij het referendum. De Verkiezingsdienst van het ANP had rond 22.00 uur van zestig gemeenten de voorlopige uitslag binnen. Omdat het opkomstpercentage redelijk dichtbij de 30 lijkt te liggen, zijn in elk geval de uitslagen van enkele van de grootste gemeenten nodig om tot een betrouwbaar stemmingsbeeld te komen. Als het opkomstpercentage boven de 30 uitkomt, is de uitslag van het referendum geldig.

22.04 uur: Bekende tegenstrijdigheid – „Dit referendum laat de inmiddels bekende tegenstrijdigheid zien: Het zijn de progressieven die dit middel wensen, maar het zijn de conservatieven die met de resultaten aan de haal gaan. Dit is al het tweede Europese verdrag dat door de Nederlandse kiezer wordt weggestemd, terwijl dat eerder in de Eerste en Tweede Kamer was aangenomen.” Aldus RD-journalist Evert van Vlastuin.

21.42 uur: Politici afwachtend na exitpoll – Politici zijn in hun eerste reacties op de exitpoll over het Oekraïne-referendum voorzichtig. Ze zijn wel duidelijk over de uitslag. D66’er Alexander Pechtold, fervent voorstander, feliciteerde alvast de tegenstanders van het associatieverdrag van Europa met Oekraïne. Pechtold zei tegen de NOS dat hij verwacht had dat het ja- en nee-kamp dichter bij elkaar zouden liggen. Tweede Kamerlid Marit Maij van de PvdA - ook een voorstander - zei het jammer te vinden dat het lijkt dat de opkomst onder de 30 procent blijft.

21.40 uur: Schiermonnikoog telt stemmen het snelst – Binnen acht minuten waren alle stemmen op Schiermonnikoog geteld. Daarmee is het waddeneiland de eerste gemeente die de stemmen heeft doorgeven van het woensdag gehouden referendum. Rozendaal gaf als tweede Nederlandse gemeente de eindstand door aan de Verkiezingsdienst van het ANP.

21.39 uur: Baudet: dit valt niet te negeren – „Dit valt niet te negeren, het is sowieso het begin van een discussie over een andere Europese Unie.” Dat zei Thierry Baudet, een van de initiatiefnemers voor het referendum, tegen de NOS. Hij doelde daarmee op het feit dat van de mensen die stemden 64 procent tegen de associatieovereenkomst tussen de Europese Unie en Oekraïne is.

21.35 uur: Poll rd.nl – De prognose van de uitslag (64 tegen 36 procent) lijkt verdacht sterk op de peiling via rd.nl: 62 tegen 38 procent. De opvattingen onder bezoeker van @refdag lijken op dit punt dus sterk op de algemene opinie.

21.33 uur: Opkomst 32% – Mogelijk komt de opkomst toch boven de 30% uit. Exitpoll zegt nu dat de opkomst 32% is. Dat zou een overtuigend nee zijn tegen het Europees-Oekraïense verdrag.

21.29 uur: Frankfurter ongenuanceerd – De beroemde Duitse krant Frankfurter spreekt zonder nuance over het referendum: Niederländer lehnen EU-Vertrag mit der Ukraine klar ab. Dat is dan zonder rekening te houden met het opkomstpercentage.

21.27 uur: Reactie Van der Staaij – „Ik zie bevestigd in deze uitslag dat tweederde van de kiezers niet is komen stemmen. Maar we moeten de raad van de kiezer die wel is gekomen wel serieus nemen.” Dat zegt SGP-leider Van der Staaij tegenover de Volkskrant.

21.22 uur: Groot applaus bij „Leger des Peils” – In de Marktplaats in Amsterdam klinkt groot applaus nu na de eerste uitslag blijkt dat 64 procent van de mensen tegen de associatieovereenkomst tussen de Europese Unie en Oekraïne heeft gestemd. Op die locatie verzamelden de mensen van GeenPeil zich. Tegelijkertijd was er ook sprake van terughoudendheid vanwege de lage opkomst, die voorlopig net onder de 30 procent lijkt uit te komen. „We weten het nog steeds niet. Het wordt een lange nacht”, aldus een van de initiatiefnemers.

21.19 uur: Reactie Segers (CU) – ChristenUnie-leider Gert-Jan Segers zegt tegenover de Volkskrant dat we ook moeten luisteren naar zeer veel mensen die zeer gemotiveerd juist níet zijn gaan stemmen. ‘Net zo goed als je moet luisteren naar heel veel mensen die nu nee hebben gestemd.’

21.12 uur: Gaat alleen om opkomst – RD-journalist Evert van Vlastuin analyseert: „Het gaat nu niet meer over de vraag of er meer kiezers voor of tegen zijn, maar hoe hoog de opkomst uitvalt. In alle hoofdsteden van EU-lidstaten en in Kiev hoopt men nu dat die opkomst vooral onder die 30 procent blijft, ook als is het maar een tiende procent.”

21.00 uur: Exitpoll – 29% opkomst, volgens de eerste exitpoll van Ipsos. 64% is tegen het verdrag, 36% voor.

20.32 uur: Opkomstpercentages live – De Volkskrant houdt de percentages van allerlei steden scherp in de gaten.

20.17 uur: Opkomst grote steden te laag – Volgens Maurice de Hond is de opkomst in de grote steden te laag, om de 30 procent landelijk te kunnen halen. Uit deze berekening blijkt dat het percentage landelijk op 29,2 uitkomt.

19.49 uur: Plasterk legt uit – Minister Plasterk legt op Twitter nog even uit hoe het zit. Ongeldig en blanco stemmen, telt voor opkomst; voor uitslag telt meerderheid.

19.47 uur: Grote gemeenten richting 20 procent – In veel grote gemeenten ligt de opkomst net onder of net boven de 20 procent. Het is lastig te voorspellen wat het landelijke beeld zal zijn. Het lijkt erop dat dat percentage net onder of boven de 30 procent zal liggen.

19.04 uur: RD-stemmers zijn tegen – 62% van de stemmers op de poll van rd.nl is tegen de Associatieovereenkomst. Inmiddels is er 1500 keer gestemd.

18.27 uur: Verwachte opkomst rond 30 procent – Op basis van beschikbare opkomstcijfers wordt druk gerekend wat de opkomst aan het eind van de dag zal zijn. Rond 30 procent, blijkt volgens deze tabel.

18.24 uur: Opkomst grote steden loopt langzaam op – De opkomst bij de stembureaus in de vier grote steden stijgt gestaag, maar blijft achter bij grote delen van de rest van het land. De stembureaus in de hoofdstad meldden om 18.00 uur een opkomst van 13,7 procent. Rotterdam en Den Haag zeiden rond dezelfde tijd respectievelijk 17,2 procent en 20,4 procent van de kiezers te hebben ontvangen. Alleen Utrecht kwam om 18.00 uur niet met een update. Om 16.00 uur had daar 14,6 procent van de kiezers een stem uitgebracht. Tot 21.00 uur kunnen mensen hun stem uitbrengen.

17.49 uur: Twee opties – Overzichtelijker kon de keuze in het stemhokje niet zijn: voor of tegen. Het kabinet heeft na 21.00 uur –gesteld dat de uitslag een ”nee” wordt– ook maar twee opties. RD-journalist Kees de Groot blikt vooruit.

17.37 uur: „Opkomst wordt 35 procent” – Martin Rosema, politicoloog en werkzaam bij de Universiteit Twente, heeft een berekening gemaakt. Hij komt uit op 35 procent opkomst.

17.30 uur: Thierry Baudet terecht – Thierry Baudet is weer terecht. Baudet, een van de initiatiefnemers van het referendum, liet aan RTL Nieuws weten dat hij woensdagochtend ziek wakker werd. Hij heeft inmiddels gestemd. „Heel vervelend, ik was vannacht ineens ziek”, aldus de EU-criticus. „Ik werd onwel, misschien een combinatie met de ontlading. Inmiddels ben ik weer op de been en heb ik gestemd.” Baudet gaf dinsdag aan om 12.00 uur in de Amsterdamse Haarlemmerstraat te gaan stemmen, maar tot de teleurstelling van het verzamelde journaille bij de Posthoornkerk kwam de EU-criticus niet opdagen. Op Twitter ontstond woensdagmiddag spontaan de hashtag #whereisthierry. Baudet heeft de afgelopen tijd fel campagne gevoerd voor het referendum, en tegen het associatieverdrag tussen de Europese Unie en Oekraïne.

16.57 uur: Interview met Oekraïens-Nederlands stel – Arenda en Andriy Vasylenko volgen de campagne rond het referendum op de voet.

16.43 uur: Opkomst grote steden loopt langzaam op – De opkomst bij de stembureaus in de vier grote steden stijgt gestaag. Om 16.00 uur lag de opkomst in Rotterdam op 13,8 procent, Utrecht meldde rond dezelfde tijd een percentage van 14,6 van de kiesgerechtigden. In Den Haag had om 16.00 uur 15,7 procent een stem uitgebracht. Niet alle vier de grote steden kwamen om 16.00 met een update. Het laatste opkomstcijfer uit Amsterdam stamt nog van 11.00 uur. Toen noteerde de hoofdstad een opkomstpercentage van 6,5.

16.35 uur: Thierry Baudet zoek – Een van de initiatiefnemers van het referendum, Thierry Baudet, is nergens te bekennen. Baudet gaf dinsdag nog aan om 12.00 te gaan stemmen in de Haarlemmerstraat in Amsterdam, maar tot de teleurstelling van het verzamelde journaille bij de Posthoornkerk kwam de EU-criticus niet opdagen.

16.12 uur: Van der Staaij stemt wellicht niet – SGP-voorman Van der Staaij heeft twijfels of hij vandaag wel gaat stemmen, zei hij dinsdag tegenover Dit is de dag.

15.00 uur: Een op tien stemde in grote steden – In de vier grote steden heeft ongeveer een op de tien kiezers gestemd. Rond 15.00 uur was de opkomst 12,2 procent in Rotterdam. In Den Haag had een uur eerder 12,4 procent gestemd. In Amsterdam had tot 13.00 uur 6,5 procent gestemd. De meest recente opkomstcijfers uit Utrecht gaan tot 11.30 uur. Toen had 7,5 procent gestemd. In andere grote gemeenten ligt de opkomst aan het begin van de middag ook tussen de 10 en 15 procent.

14.51 uur: Opkomst Groningen lager dan referendum 2005 – In de stad Groningen heeft tot 14.00 uur 11,8 procent van de kiezers gestemd. De stad vergelijkt dat met het referendum over de Europese grondwet in 2005. Toen had op dezelfde tijd 27 procent zijn stem uitgebracht.

14.50 uur: „Opkomst van 30 procent halen we” – Politicoloog André Krouwel van de Vrije Universiteit Amsterdam denkt dat het opkomstpercentage van 30 procent tussen 15.00 en 16.00 uur kan worden gehaald en mogelijk zelfs al eerder. „Waarschijnlijk komen we dan uit op de 50 procent, misschien zelfs iets daarboven.”

14.40 uur: Kwart op Schier heeft al gestemd – Een op de vier kiezers op Schiermonnikoog heeft al gestemd. De opkomst bedraagt 25 procent, laat het Waddeneiland weten.

14.15 uur: Kleinste stembureau haalt 100 procent niet – Het kleinste stembureau van Nederland heeft voor de verandering een rustige verkiezingsdag. Tot het begin van de middag hadden tien mensen gestemd in de woonkamer van Wim en Elly Westhoff in het Overijsselse Marle. „O wacht, nu komen er weer twee mensen binnen. Er staan hier 49 kiezers geregistreerd. We hebben dus een opkomst van 20 procent.” Het stembureau heeft meestal opkomsten van boven de 100 procent, omdat ook mensen uit andere plekken langskomen om de sfeer te proeven. Dat gaat bij het Oekraïne-referendum niet lukken, denkt Wim Westhoff.

12.22 uur: Rotterdam en Utrecht: 7,5 procent – Een nieuwe tussenstand uit de tweede en de vierde stad van het land. In Rotterdam had om 12.00 uur 7,4 procent van de kiezers gestemd. Een half uur eerder was de opkomst in Utrecht 7,5 procent. Amsterdam komt vermoedelijk in de loop van de middag met de eerste tussenstanden. In Den Haag had halverwege de ochtend 4,6 procent gestemd.

12.15 uur: Jan Roos: Feest van de democratie – Het Oekraïne-referendum is een „feest van de democratie”, vindt Jan Roos, een van de initiatiefnemers. Hij bracht woensdag zijn stem uit in een serviceflat in zijn woonplaats Bergen (Noord-Holland). Roos riep mensen op te gaan stemmen. Het referendum is niet geldig als de opkomst lager dan 30 procent ligt. Het zou erg „verdrietig” zijn als die drempel niet werd gehaald, aldus Roos. Hij verwacht dat het nee-kamp wint.

12.13 uur: Animo op stations, maar geen rijen – Bij de stembureaus op de grote stations staan geen lange rijen. Wie wil stemmen, is direct aan de beurt. Alleen op Den Haag Centraal heeft tijdens de ochtendspits een korte rij gestaan. Volgens de NS hebben duizend tot 2000 mensen gestemd op de stations Amsterdam Centraal, Rotterdam Centraal, Den Haag Centraal en Utrecht Centraal. Volgens een woordvoerder merken sommige kiezers pas bij het stembureau dat ze alleen in hun eigen gemeente kunnen stemmen, en dus niet op een station in een andere plaats.

12.00 uur: Commentaar – „Hoe de uitslag vanavond ook zal zijn: Nederland heeft sinds lange tijd weer eens massaal gediscussieerd over de inrichting van onze democratie.” Dat stelt onze hoofdredactie in een commentaar.

11.40 uur: „Lage opkomst gereformeerden” – De opkomst bij het Oekraïne-referendum is relatief laag in enkele orthodox-christelijke plaatsen, zoals Urk (2,7 procent), Staphorst (3,18 procent) en Bunschoten (4 procent). In het noorden van Friesland is de opkomst juist hoog. Op Schiermonnikoog had om 11.00 uur 16,6 procent gestemd. Aan de andere kant van de Waddenzee, in Het Bildt, was de opkomst 14 procent. In Smallingerland (hoofdplaats: Drachten) schommelde de opkomst rond de 10 procent. Op Terschelling had 8,9 procent gestemd.
11.25 uur: Stem ook op rd.nl – De stelling op rd.nl is vandaag exact gelijk aan de vraag op het stembiljet van het Oekraïne-referendum. Al 500 mensen hebben gestemd. Een ruime meerderheid van 64 procent stemde tegen.

11.10 uur: Opkomst van 5 procent in Den Haag en Rotterdam – Een op de twintig kiezers in Rotterdam en Den Haag heeft gestemd. De opkomst in de Maasstad bedroeg om 11.00 uur 5,4 procent, in Den Haag had om 10.00 uur 4,6 procent gestemd. Cijfers over Amsterdam en Utrecht zijn er nog niet. In Eindhoven, de vijfde stad van het land, had om 09.30 uur 2,6 procent van de mensen gestemd. De opkomst is vergelijkbaar in plaatsen als Heerenveen (5 procent), Dordrecht (4,8 procent), Alkmaar (4,59 procent), Breda (4 procent), Nijmegen (3,93 procent), Tilburg (3,47 procent). In Soest had halverwege de ochtend al 7,26 procent gestemd, in Noordwijk ongeveer 8 procent.

11.05 uur: Wilders: Genoeg is genoeg – Geert Wilders bracht zijn stem uit op een basisschool in Den Haag. De PVV-leider stemde tegen het verdrag. „We kunnen voor het eerst zeggen: genoeg is genoeg. We willen dat verdrag met Oekraïne niet, dat is niet in ons belang. Nog meer geld naar dit soort landen. Later ook meer immigratie en visumvrij reizen”, zei Wilders. Volgens Wilders kan „de patriottische lente weleens beginnen” met het referendum. De uitslag is geldig wanneer minstens 30 procent van de kiesgerechtigden stemt. Wilders: „Dus wat je ook stemt, ga stemmen en als het even kan, stem tegen.”

11.00 uur: Referendumprogramma trok weinig kijkers – Het NPO2-programma Nederland Kiest, dat helemaal gewijd was aan het Oekraïne-referendum, heeft dinsdagavond 656.000 kijkers getrokken. Het staat daarmee op de achttiende plaats in de kijkcijfer-top 25 van de Stichting KijkOnderzoek.

10.57 uur: Stembureau Den Haag even ontruimd – Het Centraal Station in Den Haag is korte tijd ontruimd geweest vanwege een automatisch brandalarm dat was afgegaan. Het gevolg was dat ook iedereen weg moest uit een stembureau dat op het station is ingericht. Volgens de brandweer was er sprake van loos alarm als gevolg van werkzaamheden. Na een paar minuten kon iedereen weer terug, ook de stembureauleden, voegde een woordvoerder van de gemeente Den Haag eraan toe.

10.55 uur Rutte: We moeten Oekraïne helpen – Premier Rutte heeft Nederland opgeroepen voor het associatieverdrag met Oekraïne te stemmen. „We moeten Oekraïne helpen met de opbouw van de rechtsstaat, de democratie. De joodse minderheid en de gay community een extra steun in de rug geven. Dus ik roep heel Nederland op: ga stemmen en stem voor”, zei Rutte woensdag. Rutte bracht zijn stem uit op een basisschool in Den Haag. De premier noemde het belangrijk „dat er meer stabiliteit komt aan de rand van de Europese Unie. We leven in een instabiele wereld.”