Door de uitbreiding van de NAVO woont 40 procent van de inwoners in het oude, communistische Europa. De Baltische staten Estland, Letland en Litouwen behoorden in de Koude Oorlog zelfs tot de Sovjet-Unie. Maar boven deze drie landen aan de Oostzee scheren vanaf maandag vier Belgische F-16’s, om ze te beschermen tegen een mogelijke vijand.

De uitbreiding van de NAVO met zeven nieuwe lidstaten (Estland, Letland, Litouwen, Bulgarije, Roemenië, Slowakije en Slovenië) zorgde maandag voor feest in de tuin van het Witte Huis van president Bush. Daar ligt het originele Verdrag van Washington, dat de grondslag vormt voor de NAVO. De nieuw ondertekende aktes worden samen met de oude originelen in de kluis opgeborgen. Minister van Buitenlandse Zaken Colin Powell heette de zeven regeringsleiders welkom in het „meest succesvolle bondgenootschap in de geschiedenis.”

Vrijdag is echter de officiële datum van de toetreding, als de ministers van Buitenlandse Zaken van de nu 26 lidstaten bij elkaar komen in het NAVO-hoofdkwartier in Brussel en daar de nieuwkomers welkom heten.

In Brussel is vrijdag echter ook een minister van Buitenlandse Zaken die niet blij is, en dat is de Rus Sergei Lavrov. Rusland is wel geen lid van de NAVO, maar sinds de oprichting van de NAVO-Russische Raad in de zomer van 2002 vergadert de oude supermacht in de marge mee met het bondgenootschap. Op het gebied van crisisbeheersing en vredesoperaties wil Moskou graag samenwerken met Brussel.

De laatste jaren leek de verhouding tussen Rusland en de NAVO de goede kant op te gaan. President Poetin begreep dat hij beter kon samenwerken dan steeds de confrontatie te zoeken. Tot het uitbreken van de Irak-crisis leek er zelfs een band te ontstaan tussen Poetin en Bush. En omdat de NAVO in veler ogen toch altijd nog een Amerikaanse organisatie is, was dit goed nieuws voor de NAVO.

Moskou accepteerde ook de uitbreiding van de NAVO naar het oosten. Op de top van Praag in november 2002 legde de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken, Igor Ivanov, zich hierbij neer. Maar sinds enkele maanden bromt de Russische beer weer enorm over de voormalige vijand die steeds verder oprukt.

Het pijnpunt is steeds de ontplooiing van militaire activiteiten in de Baltische staten. Volgens Rusland is dat een gedemilitariseerde zone. En toen eind vorige week duidelijk werd dat de NAVO het luchtruim van deze drie landen met F-16’s zou gaan beschermen -op slechts vijf minuten vliegen van de tweede Russische stad, Sint-Petersburg- werd het de minister van Defensie, Sergei Ivanov, toch te gortig. „Als de NAVO vasthoudt aan deze aanvallende militaire doctrine zal Rusland weer nucleaire wapens gaan overwegen”, aldus Ivanov. „Wij hebben onze rechten en willen die graag gebruiken.”

De Amerikaanse ambassadeur bij de NAVO, Nick Burns, probeerde deze week de gemoederen tot bedaren te brengen. „We hebben anderhalf jaar genomen om dit met de Russen te bespreken. Ik zie geen groot probleem. Er bestaat hier zeker geen crisisgevoel over.” De Amerikaanse diplomaat ontkende dat de Verenigde Staten plannen hebben voor grote legerbases in de nieuwe lidstaten in Oost-Europa.

Dr. André Gerrits van het Oost-Europa Instituut van de Universiteit van Amsterdam denkt dat Rusland „zich niet echt bedreigd” voelt door de uitbreiding. „Al was het alleen maar omdat de Russische president zich realiseert wat deze uitbreiding in feite voor de NAVO betekent: Hoe meer zielen, hoe minder vreugd. Poetin beseft terdege dat de NAVO de afgelopen jaren radicaal van karakter is veranderd en dat de uitbreiding van de NAVO met het soort van irrelevante staten dat er nu bijkomt, de organisatie geopolitiek nog minder belangrijk zal maken.”

De verzwakking van de NAVO zit volgens Gerrits onder meer in artikel 5. „Als Bulgarije wordt aangevallen, moeten wij dat beschouwen als een aanval op ons. Omgekeerd zullen een paar Bulgaarse militairen ons te hulp schieten als wij worden aangevallen. Maar daar schieten wij niet veel mee op. Politiek, en zeker militair gezien kun je nauwelijks spreken van versterking van de NAVO.”

Dat Moskou zich desondanks verzet tegen de uitbreiding van de NAVO -althans verbaal- heeft met name te maken met de Baltische nieuwkomers, meent Gerrits. „Daarmee is letterlijk een grens overschreden, namelijk die van de voormalige Sovjet-Unie. De uitbreiding is meer dan een symbolisch verlies van de grootmachtstatus van Rusland. Moskou voelt zich daarom in zijn eer aangetast; het ego van de Russen is geschonden.”

Het is voor Rusland vooral een gevoelskwestie. „In de praktijk zal de uitbreiding geen groot verschil maken. De toetredende landen hebben legers die irrelevant zijn. Het belangrijkste dat ze de NAVO hebben te bieden hebben, is hun geografisch vooruitgeschoven positie. Op hun vliegvelden zullen ongetwijfeld NAVO-vliegtuigen komen te staan. Maar dat ziet Poetin niet als een militaire bedreiging. Het is vooral een ideologisch en geen militair verhaal.”

Als antwoord op de NAVO-uitbreiding dreigde de Russische minister van Defensie onlangs militaire tegenmaatregelen te nemen in de Russische enclave Kaliningrad, die vanaf vandaag is omgeven door NAVO-grondgebied. „Kaliningrad is voor Rusland interessanter geworden dan het was. De uitbreiding is een extra reden voor Moskou om koste wat het kost aan Kaliningrad vast te houden. De Russen doen er echter verstandiger aan om ervoor te zorgen dat de Kaliningraders zich meer Rus gaan voelen. Dat doen ze niet door meer tanks te leveren, maar wel door bijvoorbeeld meer werkgelegenheid te creëren.”

De deskundige van het Oost-Europa Instituut in Amsterdam ziet met de komst van de nieuwe lidstaten geen problemen opdoemen tussen Rusland en de NAVO. Het strategisch partnerschap tussen beide blijft ongewijzigd van kracht. „De Russen hebben niet aangegeven vanwege de uitbreiding de samenwerking te willen opgeven. Zij blijven in allerlei NAVO-instanties meedraaien, hoewel ze geen veto hebben. Daaruit blijkt wel dat Moskou niet echt wakker ligt van de uitbreiding.”

Problemen ziet Gerrits in de toekomst wel in wat de Russen „het nabije buitenland” noemen; het deel van de voormalige Sovjet-Unie dat niet bij de Russische Federatie noch bij het uitgebreide Europa hoort. Landen als Oekraïne, Wit-Rusland, Moldavië en de Kaukasische staten. „Dat gebied wordt bijna onvermijdelijk inzet van een soort geopolitieke competitie tussen de uitgebreide NAVO en EU en Rusland. Het is een soort grijs veiligheidsgebied in Europa.”

Of de NAVO de ambitie heeft ook deze landen binnen haar gelederen te krijgen, heeft vooral te maken met de vraag hoe het bondgenootschap verder verandert, denkt Gerrits. „Als zij primair een politieke veiligheidsorganisatie wordt, zou dat kunnen. Maar dat hangt in belangrijke mate af van wat er intern in die landen gebeurt. Het voorspellen van de toekomst in die landen is vrij ongewis. Het zijn hybride staten met een combinatie van dictatuur en democratie. En die zijn bijna per definitie instabiel.”