Al zijn lezingen zijn „geweldig en leerzaam. Moge Allah hem accepteren als martelaar. Amien.” Dat schrijft ene Abu Yazid op het forum van marokko.nl over de islamitische geleerde Anwar al-Awlaki. Andere gebruikers van het forum stemmen ermee in. „Imam Anwar Al Awlaki was een leeuw”, doet Abu Yazid er dan nog een schepje bovenop. „Moge Allaah hem de hoogste rang van Paradijs geven.”

Dat was in 2012. Twee jaar later, als Abu Yazid 18 wordt, pakt de politie hem op. Nu zit hij een celstraf uit van drie jaar wegens onder meer ronselen voor de jihad.

Zo is het met meer fervente aanhangers van Anwar al-Awlaki gelopen. En als ze niet opgepakt werden, bleken ze soms tot gruwelijke daden in staat. Ze bliezen zichzelf en anderen op tijdens zelfmoord­acties in een van de Europese hoofdsteden of kwamen op een andere gewelddadige manier aan hun eind. Ook met Awlaki zelf liep het niet goed af (zie ”Populair, want een martelaar”).

Toch kent de populariteit van de Jemenitisch-Amerikaanse prediker geen grenzen. „Zeker de helft van de linkjes die ik kreeg toegestuurd uit het veld, verwees naar preken van Awlaki”, zei de Nijmeegse antropoloog Martijn de Koning vorig jaar in deze krant. De Koning weet waarover hij het heeft: hij is een van de best ingevoerde onderzoekers in Nederland onder jihadis­tische jongeren.

De antropoloog mailde persoonlijk nog met Awlaki en raakte onder de indruk van diens retoriek. „Veel predikers zeggen van ongelovigen dat het om slechte, vieze mensen gaat – maar Awlaki niet. Ongelovigen kunnen heel aardige, lieve en betrouwbare mensen zijn. En toch: als zo iemand de profeet Mohammed zou beledigen, moet hij dood. Koste wat het kost.”

Directe lijn

Met een rustige voordracht, een weloverwogen woordkeus en een zekere charme ontwikkelde de Amerikaans-Jemenitische Awlaki zich tot een van de belangrijkste inspiratiebronnen voor jihadisten in het Westen. Bij aanslagen van de laatste jaren, zoals bijvoorbeeld op het blad Charlie Hebdo in Parijs, bleek achteraf een directe lijn te lopen van de aanslagplegers in kwestie naar de prediker Awlaki. Een van de terroristen van Charlie Hebdo, Said Kouachi, ontmoette Awlaki zelfs persoonlijk in Jemen.

Maar veel vaker is de beïnvloeding indirect van aard: via internet en andere digitale middelen. Zo had een groep Nederlandse jihadi’s in 2014 kortstondig een eigen radiozender, Radio Ghurabaa. In anderhalve maand werden daarop maar liefst 179 lezingen van Awlaki uitgezonden. „De lectuur van Awlaki heeft een belangrijkere rol gespeeld dan iemand uit de inner circle”, zei antropoloog De Koning tijdens de rechtszaak tegen deze jihadi’s, van wie Abu Yazid er een is.

Diepe afkeer

De naam van Awlaki is, kortom, een begrip onder jihadisten. Maar niet onder álle jihadisten. Vooral de ”home grown terrorists”, de terroristen van eigen bodem, lopen met hem weg. En dat zijn er heel wat, zoals ook in Brussel. Jonge mannen, niet zelden van Marokkaanse afkomst, in het Westen opgegroeid en grootgebracht met een diepe afkeer van de samenleving waarin ze staan.

Hen spreekt Awlaki in het bijzonder aan, onder meer vanwege een wel heel prozaïsche reden: ze kunnen hem verstaan omdat Awlaki in het Engels spreekt. „We moeten ons niet vergissen: veel van deze aanslag­plegers kunnen niet of nauwelijks Arabisch”, zegt universitair docent Joas Wagemakers van de Universiteit Utrecht.

Wagemakers verdiepte zich in het denken van salafistische en jihadistische groepen en stuitte op tal van lezingen van Awlaki. „Enerzijds kent hij de Arabische taal en cultuur goed, en anderzijds ook de Amerikaanse taal en cultuur. Hij kan als geen ander de brug slaan. Daardoor heeft hij een enorme bijdrage geleverd aan het populariseren van de jihad.”

Overigens is het juist Awlaki die jihadisten in spe aanspoort om Arabisch te leren. Dat „is de internationale taal van jihad”, schrijft de islamitische geestelijke in een van zijn boeken. „De meeste lectuur van jihad is alleen in het Arabisch verkrijgbaar en uitgevers willen het niet het risico lopen om het te vertalen.”

Awlaki is bij leven dus zelf maar in dat gat gestapt. Daardoor is zijn invloed onder niet-Arabischtaligen een stuk groter, stelt ook de Londense jihad-analist Murad Batal al-Shishani. Bovendien zijn z’n geschriften expliciet op het Westen gericht. Daardoor vormen zijn radicale inzichten „een belangrijke bron voor niet-Arabischsprekende moslims, vooral in het Westen.”

Toestemming

Door toedoen van Awlaki is jihad niet langer een vreemd concept dat gepraktiseerd wordt in afgelegen landen door zwaargetrainde mensen, schrijft Alexander Meleagrou-Hitchens in een rapport over Awlaki van het International Centre for the Study of Radicalisation and Political Violence. ”Hoe Anwar al-Awlaki het gezicht werd van de westerse jihad”, luidt de ondertitel van het rapport.

„Hij heeft een aanzienlijke aantal westerse moslims ervan overtuigd dat jihad een taak is die overal, en op elk moment, kan worden uitgevoerd, en waarvoor weinig of geen religieuze toestemming is vereist op een paar op internet gevonden preken na”, schrijft de opsteller.

Het lijdt dan ook geen twijfel dat de terroristen in Brussel de naam van Awlaki kenden. Bij de recente aanslagen –nu in Brussel, eerder al in Parijs– blijkt bovendien dat een aantal terroristen slechts kort voor de aanslagen radicaliseerde. Sommigen leidden daarvoor zelfs een leven als crimineel. Ook voor die doelgroep is Awlaki als geen ander geschikt: hij maakt in een kort bestek, via gemakkelijk verteerbare video’s, de geesten rijp voor jihad.

Aansturing

Toch is Awlaki feitelijk niet degene die de jihad in het Westen heeft uitgevonden. De aanslagen van 11 september 2001, bijvoorbeeld, vonden buiten zijn invloed plaats. Hoewel, helemaal zeker is dat niet: twee aanslagplegers zaten steevast onder zijn gehoor.

In elk geval zorgde hij er wél voor dat cellen in de westerse landen zelf actief werden. Dat is een groot verschil met 11 september 2001: die aanslagen werden, net als later in Londen en Madrid, van buitenaf aangestuurd.

De aanslagen in Parijs en Brussel maken duidelijk dat zo’n kwetsbare organisatiestructuur niet meer nodig is voor terroristen. Het netwerk dat zowel in Parijs als Brussel dood en verderf zaaide, bestond grotendeels uit mensen die in Frankrijk en België waren geboren en getogen, en zelf voor hun aansturing zorgden.

„Awlaki is daar het grote voorbeeld van”, zegt Wagemakers. „Hij is als Amerikaan in Amerika geradicaliseerd en had het ook op Amerika gemunt. Hij was een belangrijke kracht achter het al-Qaidablad Inspire, dat het ook vaak op Amerika had gemunt. Dat bleek zelfs in de kleine dingen. Een van de artikelen in Inspire heette: ”How to make a bomb in the kitchen of your mom” (Hoe maak je een bom in de keuken van je moeder). Dat rijmt, maar alleen als je het op een typisch Amerikaanse manier uitspreekt.”Ook refereerde het blad aan de slogan waarmee president Obama furore maakte: ”Yes we can”. Alleen, in het geval van Inspire slaat het op de mogelijkheid om dood en verderf in het Westen te zaaien.

Sjeik

Er is één probleem met de populariteit van de prediker: Awlaki was op en top een spreekbuis van al-Qaida – de aartsvijand van Islamitische Staat. Mag een jihadist die acties voor IS uitvoert dus wel naar Awlaki luisteren? Volgens IS zelf wel: de prediker wordt in het theologische magazine Dabiq zelfs met de eervolle titel ”sjeik” aangeduid.

De reden daarvoor is niet zo moeilijk: Awlaki werd al in 2011 gedood door de Amerikanen, nog voordat IS het licht had gezien. „IS zou kunnen zeggen: Als Awlaki nog leefde, zou hij zich nu vast hebben aangesloten bij ons”, zegt universitair docent Wagemakers. „Dat zeggen ze ook van Abu Musab al-Zarqawi. Die was leider van al-Qaida in Irak, maar wordt in vrijwel ieder nummer van Dabiq aangehaald als de voorloper van IS.”

Bovendien is het geen pure al-Qaida-retoriek wat Awlaki ten beste geeft, maar trekt hij zijn lezingen breder. Wie zijn preken bestudeert, stuit steeds weer op dezelfde namen die ook andere radicale moslims keer op keer citeren.

Mongolen

Een van de belangrijkste namen is die van Ahmad ibn Taymiyya: een naam die zo’n beetje iedere ontwikkelde jihadist als muziek in de oren klinkt. Mensen als Osama bin Laden, Sayyid Qutb, Mohammed ibn Abdul Wahhab (zie illustratie): ze leefden weliswaar eeuwen later, maar voor allen geldt dat Ibn Taymiyya (1263-1328) aan de basis van hun denken staat. Die middeleeuwse denker zocht een manier om de Mongolen te kunnen bevechten. En hij vond een middel: hij bestempelde de Mongolen tot niet-moslims, waardoor ze volgens de islamitische wetten bestreden mogen worden.

„Ibn Taymiyya had ideeën die in brede, ideologische zin overeenkomen met wat IS en andere salafistische organisaties voorstaan”, zegt Wagemakers. „Maar die man heeft ontzettend veel geschreven. IS heeft ook een hoop dingen gedaan die níét met die geschriften overeenkomen. Soms denk ik zelfs dat ze z’n boeken bewust manipuleren of misschien niet goed begrijpen.”

Er zijn genoeg salafisten die afstand nemen van terrorisme en zich tegelijk ook op Ibn Taymiyya beroepen, weet de universitair docent. „Dat geeft wel aan hoe breed zijn geschriften worden toegepast.”

Naast Ibn Taymiyya is er een aantal andere klassieke en hedendaagse denkers die het jihadistisch gedachtegoed verder hebben uitgewerkt. Toch betekent dat niet altijd steun voor IS. Er is zelfs geen enkele levende „grote geleerde” die vandaag IS steunt, zegt Wagemakers. „Velen van hen hebben juist expliciet afstand genomen van IS of van eerdere aanslagen.”

„Ware” islam

Maar wie denkt dat jonge radicale moslims zich daar veel aan gelegen laten liggen, komt bedrogen uit. Juist jonge westerse moslims zijn een vatbaar doel voor ronselaars als Awlaki, schrijft Alexander Meleagrou-Hitchens in zijn rapport over de geestelijke. „Awlaki’s beschrijving van de „ware” islam is simpel, maar tegelijk overtuigend voor de zoeker: volg de weg van Mohammed en zijn volgelingen.”

Wat die weg inhoudt, maakt Awlaki onomstotelijk duidelijk. Moslims hebben de taak om de islam te verdedigen en te verspreiden „met de punt van het zwaard” zodra ze daarvoor de gelegenheid hebben.

Het is weinig opwekkend. Hoewel veel islamitische geleerden afstand nemen van zijn gedachtegoed, lijkt zelfs een dode Awlaki meer jonge moslims te bereiken dan deze geleerden bij elkaar. De voorspelling ligt voor de hand: zolang Awlaki en de zijnen hun immense populariteit behouden, zal Europa niet voor het laatst doelwit zijn geweest van terreur.

Populair, want een martelaar

De Bin Laden van internet, zo wordt Anwar al-Awlaki wel genoemd. Een toepasselijke naam, omdat Awlaki, misschien nog wel meer dan Bin Laden, zijn duizenden versloeg via filmpjes, audiobestanden en uitgeschreven preken.

Awlaki werd in 1971 in de staat New Mexico in de Verenigde Staten geboren. Daar werkte zijn vader, net als zijn moeder een immigrant uit Jemen, op een universiteit. De jonge Anwar keerde op 7-jarige leeftijd terug naar Jemen en kwam pas in 1991 opnieuw in de VS wonen, waar hij naam maakte als orthodox prediker.

In de jaren na 11 september 2001 werd hij steeds extremer. Hij woonde korte tijd in Engeland, waarna hij in 2004 terugkeerde naar Jemen. Daar werd hij in korte tijd de onbetwiste topman van al-Qaida op het Arabisch schiereiland.

Op 30 september 2011 werd hij in Jemen gedood door twee onbemande Amerikaanse drones. De drones vuurden Hellfire-raketten af op een auto waarin Awlaki zat. Daarmee werd hij de eerste Amerikaanse staatsburger die door een Amerikaanse droneaanval om het leven is gebracht.

De gewelddadige dood van Awlaki maakte hem onmiddellijk tot een martelaar, wat zijn populariteit onder jihadi’s nog verder deed toenemen. Vandaag de dag, bijna vijf jaar na zijn dood, is zijn invloed nog altijd immens.