De melkveehouders krijgen met ingang van 2017 fosfaatrechten toegekend op basis van het aantal koeien dat zij op 2 juli 2015 hielden. Minimaal 4 en maximaal 8 procent van die rechten wordt afgeroomd om de landelijke fosfaatproductie –die vorig jaar het met Brussel afgesproken plafond overschreed– te verkleinen. Dat betekent dat de melkveestapel gedwongen wordt verkleind: elke boer moet koeien inleveren. Hoe hoog het percentage precies uitpakt, wordt volgend jaar zomer bepaald. De veehouders hebben tot 2018 de tijd om koeien weg te doen.

De fosfaatrechten worden direct vanaf het begin verhandelbaar: stoppende boeren kunnen ze verkopen aan collega’s die willen uitbreiden. Bij elke transactie wordt 10 procent afgeroomd en dat blijft ook in de toekomst zo. Zodra de landelijke fosfaatproductie weer onder het Europese plafond is gekomen, zal de overheid deze afgeroomde rechten opnieuw uitgeven. Boeren die meer koeien willen houden, kunnen daarop inschrijven. Van Dam laat in zijn brief aan de Kamer doorschemeren dat extensieve bedrijven 
–boerderijen met voldoende grond om de eigen mest uit te rijden– daarbij voorrang krijgen.

Het fosfaatrechtenstelsel komt hard aan in de sector. Een klein detail maakt duidelijk hoe gevoelig de kwestie ligt. In hun gezamenlijke reactie noemen boerenorganisatie LTO, de agrarische jongerenorganisatie NAJK en de brancheorganisatie van de zuivelindustrie NZO het stelsel „noodzakelijk maar zeer ingrijpend.” Je zou verwachten dat het er andersom zou staan: ingrijpend maar noodzakelijk. Kennelijk zijn de drie slechts tandenknarsend akkoord gegaan. Ze hadden, zo schrijven ze, liever een peildatum gehad die eerder lag dan 2 juli 2015. Bedrijven die niet of beperkt zijn gegroeid, zouden dan zijn ontzien. Maar volgens Van Dam is dat „juridisch niet houdbaar.”

Dat de sector verdeeld is, bleek vorig jaar al, toen de Nederlandse Melkveehouders Vakbond (NMV) uit de onderhandelingen met Van Dam stapte. De NMV –tegenhanger van LTO in onder meer het zuivelbeleid– vindt dat boeren die „verantwoord” met mest omgaan en boeren die niet aan de uitbreiding van de melkveestapel hebben meegedaan, niet voor hun collega’s hoeven te bloeden.

Dat er iets moest gebeuren, is duidelijk. In de aanloop naar de afschaffing van de Europese melkquotering op 1 april 2015 zijn veel boeren meer koeien gaan houden. Die uitbreiding zette na ”bevrijdingsdag” in hoog tempo door. Met als gevolg niet alleen een snel stijgende productie van melk maar ook van mest. Daardoor dreigt de zogeheten derogatie in gevaar te komen: Brussel staat Nederlandse veehouders toe meer mest op grasland uit te rijden dan de zogeheten nitraatrichtlijn, bedoeld om grond- en oppervlaktewater te beschermen, voorschrijft. En als die derogatie verdwijnt, is de sector zeker 100 miljoen euro duurder uit om het teveel aan mest te verwerken. Harde voorwaarde voor de derogatie is dat de fosfaatproductie van de veehouderij onder de 172,9 miljoen kilo blijft, het niveau van 2002. Vorig jaar werd dat plafond, vooral door de groei van het aantal koeien, overschreden.

Van Dam wil extensieve bedrijven „in enige mate” compenseren voor de generieke afroming van fosfaatrechten die nodig is om de fosfaatproductie onder het plafond te brengen. Ook komt er een „zeer beperkte” voorziening voor knelgevallen, boeren die vorig jaar ziek waren bijvoorbeeld of grote financiële verplichtingen zijn aangegaan. Middelgrote gezinsbedrijven die niet aan de groei meededen, krijgen dat voordeel niet. Dat raakt een van de bezwaren van onder meer de SGP en CDA tegen het nieuwe stelsel: het is veel te algemeen. Bovendien is onzeker of de derogatie ermee is veiliggesteld: daarover moet Van Dam nog met Brussel om de tafel.