Op een heuvel in Randburg, een voorstad van Johannesburg, tussen wuivende palmbomen, staat het kerkgebouw van de gereformeerde gemeente. Met de kerk in Carterton, Nieuw-Zeeland, vormt Randburg een van de twee buiten­posten van de Gereformeerde Gemeenten. Een oase, zo lijkt het gebouw op het eerste gezicht. Maar een stevig hek rondom het gebouw en tralies voor de ramen laten zien dat de kerk in Randburg zich moet wapenen tegen ongewenste indringers.

„Toen dit kerkgebouw werd geopend, in 1975, stond het bijna aan de rand van de bebouwde kom”, zegt scriba H. van Loon. „Tegenwoordig staat het tussen de bebouwing. De omgeving van Johannes­burg is verstedelijkt.”

Aanvankelijk woonden er vooral blanken in Randburg. Tegenwoordig is de bevolking meer en meer gemengd. Net als in heel Zuid-Afrika zijn de misdaadcijfers er schrikbarend hoog. Van Loon: „Je moet er rekening mee houden, maar ook nuchter blijven. Ik werk in het centrum van Johannesburg, maar ga altijd lopend over straat.”

Tabernakel

Het kerkgebouw in Randburg is een ontwerp van architect A. van Hell. Die woonde ten tijde van de bouw in Zuid-Afrika en was lid van de gemeente. Het bedehuis wordt gekenmerkt door een karakteristiek, aflopend dak. De vorm is geïnspireerd op die van de tabernakel, waarover tent­doeken gespannen waren. De forse overstekken van het dak dienen ook om de hitte buiten de deur te houden. „Al hebben we tegenwoordig airconditioning in de kerk”, aldus Van Loon.

Van Loon is samen met A. L. van Beest een van de twee diakenen van de gemeente. De enige ouderling is J. B. Tijssen. Op zondag zijn er ’s ochtends zo’n 110 kerk­gangers, ’s avonds ongeveer 80. Tijssen: „We zijn een streek­gemeente. Mensen moeten gemiddeld 30 tot 40 kilometer rijden om bij de kerk te komen.”

Op het hoogtepunt van het leden­tal, rond 1990, telde Randburg zo’n 230 leden en doop­leden. Het jaar 2008 staat in het geheugen van Tijssen gegrift als jaar waarin het hoogste aantal mensen vertrok. „Er gingen 36 leden weg. De meesten trokken naar Nederland of naar Canada omdat ze in dit land geen toekomst zagen voor hun kinderen. Vergeleken met vroeger is Zuid-Afrika nu instabieler.”

Hoewel Nederlandse emigranten van de Gereformeerde Gemeenten voorafgaand aan hun vertrek naar Zuid-Afrika in de regel contact hadden met een speciaal gevormd emigratiecomité, was er met degenen die het land weer achter zich lieten meestal minder contact vooraf met de kerkenraad, zegt diaken Van Beest. „Emigranten zijn zelfstandige mensen. Tegen de tijd dat ze bij de kerkenraad melden dat ze gaan, is het huis in Canada bij wijze van spreken al gekocht.”

Band

De band tussen Randburg en het geheel van de Gereformeerde Gemeenten is de afgelopen jaren verstevigd, zegt Tijssen. „Vroeger hadden we vier tot zes zondagen per jaar een predikant. Tegenwoordig is dat tien tot twaalf keer. Je merkt dat er met ons wordt meegeleefd, al is de gemeente al ruim veertig jaar vacant. Het grootste is echter als je merkt dat er geestelijke verbondenheid is. Dat je als er hier predikanten uit Nederland zijn en het Woord opengaat, merkt dat de Heere spreekt.”

Interne moeilijkheden gingen de gemeente niet voorbij. „Wat dat betreft merk je dat Randburg een immigrantengemeente is”, zegt Tijssen. „Ook elders zie je dat daar gemakkelijk spanningen ontstaan.” Zes jaar geleden trad de kerkenraad in zijn geheel af. Bemiddeling vanuit Nederland zorgde ervoor dat de rust in de gemeente werd hersteld.

De situatie zorgde ook voor een kerkordelijke aanpassing. Tijssen: „Voordien was onduidelijk hoe je je vanuit het buitenland kon beroepen op een meerdere vergadering. Nu fungeert de classis Utrecht als beroepsorgaan.”

Hoewel de gereformeerde gemeente in Randburg de enige in haar soort is in Zuid-Afrika, zijn er wel contacten met de gereformeerde gemeente in Nederland in Pretoria. Een verschil tussen beide kerken is dat waar Randburg de Afrikaanstalige Bijbel gebruikt, Pretoria de Nederlandse Statenvertaling handhaaft. Tijssen: „We werken broederlijk samen. De contacten zijn hartelijk.”

Met andere kerken in de omgeving is het contact minimaal, zegt Tijssen. „Toen onze familie hier in de jaren 70 kwam, waren er uiterlijk behoorlijk wat overeenkomsten met de Zuid-Afrikaanse kerken. Dat is in de loop der jaren veranderd. Daarbij komen de theologische verschillen. Zo leeft in veel kerken de gedachte van de veronderstelde wedergeboorte.”

Desalniettemin is het onder de Zuid-Afrikaanse bevolking nog steeds de norm dat je christen bent, zegt Van Beest. „Onderling praten mensen gemakkelijk over God.” Tijssen: „Christen-zijn is haast een modeverschijnsel.” Van Loon: „Op de personeelsvergadering van het bedrijf waar ik werk, kwam nog niet zo lang geleden het verzoek of we voortaan met gebed konden beginnen. Het godsdienstige besef is er wel, maar het is erg mensgericht”.”

Zes jaar geleden moest de Rehobots­kool, de eigen school van de gereformeerde gemeente, sluiten. Op het laatst waren er nog tien kinderen van de kerkelijke gemeente, zegt Tijssen. „Te weinig om verder te kunnen.” Bovendien slaagde het school­bestuur er niet in om personeel van eigen kerkelijke signatuur aan te trekken. „Dan moet je op een gegeven moment de conclusie trekken dat het zo niet langer gaat.”

Toekomst

Met een gemeente waarvan de neergang van het ledental gestuit lijkt en die ook jonge gezinnen telt, is het van belang om je te bezinnen op de toekomst, zegt Tijssen. „Vorig jaar heeft ds. 
C. Sonnevelt hier als proef voor het eerst een Engelstalige kerkdienst geleid. Je ziet dat Johannesburg meer en meer verengelst. Het Afrikaans is een minderheidstaal geworden, dus moet je nadenken hoe daarmee om te gaan. In de gemeente is er vooralsnog geen draagvlak om op Engels­talige diensten over te gaan. Vooral de ouderen verstaan er niets van, dus ik verwacht dat het voorlopig bij een proef blijft.”

Dit is het slot van een tweeluik over Nederlandse kerken in Zuid-Afrika. 
Het eerste deel verscheen donderdag.

Gg Randburg

De gereformeerde gemeente (gg) van Randburg werd op 
29 november 1970 geïnstitueerd. Ds. K. de Gier was voor de instituering vanuit Nederland afgereisd naar ”Randburg-Transvaal”, zoals de gemeente toen werd aangeduid. Vijf jaar later kwam er een eigen gebouw gereed, aan de Elginlaan in Randburg. Het kerkgebouw werd ontworpen door A. van Hell, die ook in Nederland verschillende bedehuizen ontwierp. Van Hell was in die tijd diaken van de gemeente. Het kerkgebouw werd op 10 oktober 1975 geopend door ds. H. Ligtenberg. De later bijgebouwde zalen zijn in 1979 in gebruik genomen door ds. A. Hoogerland.

Zie ook:

Gedenken in Zuid-Afrika (De Saambinder, 30-10-2010)

“Réhobotskool” in Randburg Zuid-Afrika officieel geopend (De Saambinder, 13-08-1992)

Maquette van de te bouwen kerk te Randburg-Transvaal (De Saambinder, 17-01-1974)

Institueering Geref. Gemeente te Randburg-Transvaal (De Saambinder, 10-12-1970)