De stad is groot, de wolkenkrabbers zijn immens en het wemelt er van de mensen. Hij maakt de intocht mee van militairen die in Cuba hebben gevochten in de juist gewonnen Spaans-Amerikaanse Oorlog. Langs de weg staan 400.000 dolenthousiaste New Yorkers om hen te verwelkomen, bijna net zo veel inwoners als heel Amsterdam dan telt. Die opeenhoping van mensen zou gemakkelijk tot chaos en verloedering kunnen leiden, maar Kuyper ziet een energieke en georganiseerde stad. Het is er druk, maar juist de zelfbewuste kracht van het New Yorkse leven maakt hem kalm.

Kuyper verblijft er een kleine week, in het Fifth Avenue Hotel, tegenover het huidige Flatiron Building. Hij heeft er geen druk programma. Hij gaat bij zijn uitgever langs en verkent als een anonymus de stad, door niemand herkend of opgemerkt.

Daarbij heeft hij wel veel last van de heersende hittegolf. Er is nergens verkoeling te vinden. Overal op straat wordt ijswater uitgereikt, ambulances rijden af en aan, en mensen worden in en uit de trolleycars geholpen – de voorloper van de metro. Zelfs om één uur ’s nachts is het nog boven de 30 graden, schrijft hij zijn vrouw: „Twee uur lang nam ik mijn toevlucht op een roofgarden, een tuin boven op een dak, zeven verdiepingen hoog, en daar was één plekje, waar om de tien minuten een klein briesje kwam, en daar stonden we dan met een hoopje mensen op te wachten, en genoten even. Overigens drie boorden per dag, zakdoeken zonder end, en ieder een waaier.”

Net als toeristen vandaag de dag bewonderde hij de architectuur van New York. Wat hem aansprak was dat elk gebouw anders was, net als aan de Amsterdamse grachten en tegenovergesteld aan Parijs, waar je soms hele straten dezelfde huizen had – dat was de vloek van de eenvormigheid van de Franse Revolutie.

In de New Yorkse architectuur zag hij de vrije ontwikkeling van de samenleving: „Slag op slag valt uw oog op een rijk afgewerkte gevel, met geornamenteerde trap als voorsprong, vaak zelfs met een colonnade. En al zijn de ”sky scrapers”, d.w.z. de ”hemelkrabbers”, met hun twintig verdiepingen foeilelijke torens, toch spreekt ook uit deze ”torenhuizen” een energieke wil om als het moet op een klein terrein praktisch veel te concentreren”, schrijft hij in zijn reisverslag ”Varia Americana”.

Straatprediking

Kuypers eerste indrukken van Amerika bevestigen zijn verwachting van het land. Het treft hem dat, als de troepen uit Cuba arriveren, er eerst op straat door een predikant publiek een gebed wordt uitgesproken. Hij proeft daarin de doorwerking van het calvinisme. Vergeleken bij Londen of Parijs vindt hij het leven in New York hoogstaander. Natuurlijk zijn er ook kwaad en bederf, maar naar zijn indruk toch veel latenter dan in Europa. En de religie is er volkomen geaccepteerd. Terwijl het kerkelijk leven in zijn eigen land zich vaak schuilhoudt en alleen fluisterend voor de dag komt, presenteert het zich in New York energiek en scherp.

Hij hoort er ook straatprediking, net zoals je het vandaag kunt aantreffen: een vrouw „kwam aan op een fiets, keurig gekleed in het zwart met strohoed. Steeg af en zij begon”, schrijft hij in zijn brief naar huis. „Prachtige stem, melodieus Engels, kalm rustig. Maar de inhoud was niets. Tegen de kerken en de dominees. Dat alles was niet nodig, alleen Jezus maar, en dan enige algemeenheden. Toch trof mij de eenvoud, de moed en de onverschrokkenheid waarmee alles afliep.”

Het is duidelijk, voor Kuyper is zijn aankomst in het land van de vrijheid van godsdienst en van de vrije samenleving een soort van thuiskomen.

De auteur is hoogleraar geschiedenis van het neocalvinisme en directeur van het Historisch Documentatiecentrum aan de Vrije Universiteit in Amsterdam.

serie 
Kuyper achterna

Historicus prof. dr. George Harinck doet de komende weken in deze krant verslag van zijn reis door Amerika. Vandaag deel 6. Volgende week dinsdag verschijnt het zevende deel.