Franciscus zit bijna drie jaar in het zadel en heeft in die tijd even­zoveel keer zijn excuses aangeboden voor het onrecht dat rooms-katholieke geestelijken de protestanten in het verleden hebben aangedaan. „We zullen niet toelaten dat die last van de schuld in het verleden ook onze huidige relaties vergiftigt”, zei de paus vorige week nog. Om vervolgens te bidden om vergeving voor de „zonde van de kerkscheidingen.”

De waldenzen, die in de middel­eeuwen fel werden vervolgd, vroeg hij vorig jaar om vergeving. „Ons gedrag was niet christelijk, zelfs niet menselijk”, aldus de paus. De waldenzen in Italië wezen de spijtbetuigingen van Franciscus overigens af. Ze durfden niet te spreken namens degenen „die hun getuigenis van het evangelische geloof met hun bloed en ander lijden hebben betaald en om in hun plaats vergiffenis te schenken.”

De paus bood in 2014 christenen uit de pinksterkerken zijn excuses aan voor de fouten die rooms-katholieken tegenover hen hebben gemaakt.

Pijnlijk verleden

Dat de paus de protestantse kerken en groepen herhaaldelijk om vergeving vraagt, komt volgens dr. G. J. N. de Korte, bisschop van Groningen-Leeuwarden, omdat de Rooms-Katholieke Kerk zich steeds meer schaamt over haar verleden en de kerkelijke verdeeldheid als „pijnlijk” ervaart.

Een paus die excuses aanbiedt, is echter niet nieuw, zegt hij. „Paus Johannes Paulus II sprak in het jubeljaar 2000 al een omvangrijke schuldbelijdenis uit voor de fouten van de Katholieke Kerk in de geschiedenis. En de vorige paus, Benedictus XVI, bezocht verschillende Lutherplaatsen in Duitsland en sprak waarderende woorden over de reformator.”

Het bijzondere van de uitspraken van paus Franciscus is dat ze heel krachtig en beeldend zijn, aldus de bisschop. „Maar ze staan dus in een lange traditie van toenadering tot de protestanten, die is ingezet tijdens het tweede Vaticaans concilie in de jaren zestig van de vorige eeuw.” Dat resulteerde onder meer in een verklaring over de rechtvaardigingsleer in 1999 en het document ”Van conflict naar gemeenschap” in 2013.

Ook dr. M. Klaassen ziet de excuses van de paus als een onderdeel van een proces dat al enkele decennia gaande is. De predikant van de hervormde gemeente in Arnemuiden is voorzitter van In de Rechte Straat (IRS), een stichting die rooms-katholieken wil bekendmaken met het Evangelie zoals dat ten tijde van de Reformatie is herontdekt. „In de Rooms-Katholieke Kerk is al langer sprake van een herwaardering van Luther. Er wordt steeds positiever over de reformator gesproken. Dat er vorig jaar in Rome een plein naar Luther is vernoemd, is wat dat betreft tekenend. Zoiets was honderd jaar geleden ondenkbaar.”

Waarom al die excuses?

Dr. Klaassen: „Ik waardeer het dat de paus spijt betuigt over het verleden. Maar die excuses hebben ook iets dubbels: Rome wil maximaal de hand uitsteken, maar niet terugkomen op zijn fouten.”

Dr. De Korte: „De paus streeft naar verzoening tussen alle volgelingen van Christus om de krachten te bundelen en de problemen in de wereld te lijf te gaan. Francis­cus wil geen energie gebruiken om een gedateerde verdeeldheid in stand te houden; hij wil samen optrekken.”

Paus Franciscus bezoekt op 
31 oktober in het Zweedse Lund een gezamenlijke Reformatie­herdenking van rooms-katholieken en lutheranen. Wat zegt dat?

Dr. Klaassen: „Ik vind het positief dat de paus aanstuurt op verzoening en het verleden van de Rooms-Katholieke Kerk onder ogen wil zien. Voor elk mens geldt: wie met het verleden in het reine wil komen, moet zijn zonden en fouten erkennen. We kunnen deze stap van de paus dus alleen maar toejuichen.”

Dr. De Korte: „De paus wil laten zien dat hij ook de zichtbare eenheid van het lichaam van Christus belangrijk vindt. De Katholieke Kerk beseft dat het vinden van eenheid een lang proces is. Wat de afgelopen eeuwen uit elkaar is gegroeid, krijg je niet in één keer weer bijeen.”

Kan dat wel, protestanten en rooms-katholieken die samen de Reformatie herdenken?

Dr. Klaassen: „Zeker, alleen al vanuit historisch oogpunt. Hoe je ook tegen de Reformatie aankijkt, deze had grote impact op kerk en samenleving. De zestiende-eeuwse Kerkhervorming is een ijkpunt in geschiedenis, waar je niet omheen kunt. Je kunt deze herdenking vergelijken met die van 200 jaar Koninkrijk der Nederlanden of de slag bij Waterloo.

Rooms-katholieken en protestanten hebben ieder een eigen visie op de Reformatie. Waarom zouden we daarover niet in gesprek gaan? Laten we eerlijk onder ogen zien dat de Rooms-Katholieke Kerk van nu anders is dan die van toen. Er wordt tegenwoordig veel positiever over Luther gesproken. En aan de andere kant is de Lutherse Kerk in Zweden heel wat liberaler dan vijf eeuwen geleden. Misschien kunnen we orthodoxe rooms-katholieken die Luther serieus nemen wel meer waarderen dan vrijzinnige lutheranen die weinig met de reformator op­hebben.”

Dr. De Korte: „Het is goed dat katholieken en protestanten samen terugblikken op wat er in 1517 is gebeurd. Het gaat om ons gemeenschappelijk verleden. Tegelijk kijken we naar het heden en naar de toekomst: hoe kunnen we als christenen present zijn in de seculiere samenleving?”

Hoe zwaar wegen dan nog de geschilpunten?

Dr. De Korte: „Ik denk dat de paus in Lund zal benadrukken dat de overeenkomsten tussen katholieken en protestanten groter zijn dan de verschillen: de verbondenheid met de God van Israël en het Bijbelse getuigenis, de voldoening aan het kruis, de Drie-eenheid. Vijftien eeuwen was de kerk onverdeeld. Augustinus, Thomas van Aquino – zij behoren tot onze gezamenlijke erfenis.

Er zijn natuurlijk ook punten die ons scheiden, zoals de visie op de kerk, de ambten en de sacramenten. Dat zijn grote theologische verschillen. De rechtvaardigingsleer is sinds 1999 niet meer scheidend, maar verder is er nog een lange weg te gaan. En die vraagt veel theologische wijsheid en een goede wil. Ik ben niet naïef; samensprekingen zullen veel tijd vergen.”

Ook zijn er „spirituele verschillen” tussen rooms-katholieken en protestanten, aldus dr. De Korte. „Als in een protestantse kerk hard het orgel speelt en de mensen „Heere God” zeggen, dan kan dat voor veel katholieken vervreemdend werken. En andersom ook, als wij het over „onze lieve Heer” hebben. Verschillende gewoonten en taal kunnen barrières vormen.”

De bisschop van Groningen-Leeuwarden wijst liever op wat er wél is bereikt. „In Nederland is er de afgelopen vijftig jaar heel veel veranderd in de verhouding tot protestanten. De contacten die ik nu heb met christenen in de Protestantse Kerk in Nederland en andere gereformeerde kerken, waren vroeger ondenkbaar. Daar ben ik ontzettend dankbaar voor. Oecumene is een godsgeschenk.

Laten we elkaar blijven zoeken en trouw zijn aan het gebed van Jezus in Johannes 17. Als we werkelijk de pijn van onze zonden voelen, dan zou ons dat extra moeten motiveren om de oecumenische gesprekken te intensiveren.”

Onoverkomelijk

De grote geschilpunten tussen Rome en Reformatie zijn volgens dr. Klaassen de visie op de kerk, de verlossing en de rechtvaardiging. „Daarin is Rome niet veranderd”, zegt de predikant, die in 2013 promoveerde op een studie naar de visie op de rechtvaardiging in de gereformeerde traditie. „De Rooms-Katholieke Kerk sprak in 2007 nog eens uit de enige ware kerk van Christus te zijn. De protestantse kerken zijn geloofsgemeenschappen. Als er ooit hereniging zal plaatsvinden, dan is dat alleen mogelijk onder het dak van de moederkerk. De kerkleer is een onoverkomelijke barrière.”

Gereformeerden kunnen de verklaring van luthersen en rooms-katholieken over de rechtvaardiging niet geheel onderschrijven, vindt dr. Klaassen. In dat document wordt volgens hem wel recht gedaan aan het Bijbelse gegeven dat de mens alleen door genade (”sola gratia”) en Christus (”propter Christum”) zalig wordt. Wat echter onvoldoende naar voren komt, is dat die redding alleen door het geloof (”sola fide”) is. Bij Rome ontbreekt het zogenoemde forensische karakter van de rechtvaardiging: de toerekening van Christus’ gerechtigheid.

De predikant uit Arnemuiden heeft dan ook „weinig hoop” dat gereformeerden en rooms-katholieken op dit punt overeenstemming zullen bereiken. „Bij de apostel Paulus gaat het toch echt om het geloof alleen. Het is typisch augustijns van de Rooms-Katholieke Kerk om de rechtvaardiging als een proces op te vatten.”

Zit dat er straks in: eerherstel voor Luther en opheffing van de vervloekingen door het concilie van Trente?

Dr. Klaassen: „Daar zou ik uiteraard voorstander van zijn, maar ik zie het nog niet gebeuren. Rome kiest niet voor rehabiliteren maar voor revalueren, voor het herwaarderen van Luther. Daarnaast kunnen leeruitspraken niet zomaar herroepen worden; hooguit genuanceerd.”

Met het bijwonen van de Reformatie­herdenking in Lund toont de paus volgens de hervormde predikant zijn goede wil. „Maar verder zal hij niet gaan. Dit is het maximaal haalbare. Franciscus heeft in mei al aangegeven niet naar de grote Reformatie­herdenking op 31 oktober 2017 in Wittenberg te gaan. Zweden is een bewust alternatief; hij gaat niet naar de finale.”

Dr. De Korte: „De ban en excommunicatie van Luther zijn formeel opgeheven op het moment dat hij stierf. Rehabilitatie ligt theologisch ingewikkeld. De Katholieke Kerk erkent dat Luther een groot theoloog was en dat de liefde van Christus hem dreef.

Wat Trente betreft: in de zestiende eeuw zijn door beide partijen vervelende dingen gezegd en fouten gemaakt. Katholieken hebben protestanten vervolgd, vernederd en zelfs gedood. Maar omgekeerd is dat ook gebeurd. Ik noem alleen de positie van katholieken in de Republiek in de zeventiende en de achttiende eeuw.

Op dit alles kijken we nu met schaamte en verdriet terug. De teksten van Trente zijn er; de geschiedenis kun je niet overdoen. We leven niet in de Sovjet-Unie: we kunnen documenten niet laten verdwijnen of erin schrappen.

Recentere teksten laten echter zien dat we van strijd naar gemeenschap gaan. Daarmee worden oudere documenten gerelativeerd. Zo stelt de verklaring over de rechtvaardigingsleer de uitspraken van Trente daarover buiten werking.”

Misschien is herhaaldelijk sorry zeggen niet voldoende en zou een schriftelijke verklaring meer gewicht in de schaal leggen.

Dr. De Korte: „Ik heb geen directe lijn met de paus, maar ik denk zeker dat er een ”Verklaring van Lund” zal komen. In Nederland herdenken we de Reformatie samen met de Protestantse Kerk, en daar zullen twee verklaringen uit voortkomen: een voor de kerken en een voor de samenleving. Meer kan ik er nog niet over zeggen.”

Dr. Klaassen: „Een schriftelijke verklaring zou een heel mooie handreiking zijn als de paus daarin uitspreekt dat de Rooms-Katholieke Kerk fouten heeft gemaakt en dat Luther geen recht is gedaan. Meer lijkt me niet mogelijk. De paus zoekt nu al de grenzen van het maximaal haalbare op.”