Voor de synagoge van Enschede staat een ambulante politiepost. Tot nu toe heeft de Joodse gemeente niet te maken gehad met uitingen van antisemitisme, maar wat niet is kan komen. Het gebedshuis aan de Prinsestraat is een voor de hand liggend doelwit. Het imposante bouwwerk kreeg in de volksmond de naam ”Circus Menko”. Circus vanwege de koepelvorm en Menko omdat deze Joodse familie van textielbaronnen de bouw grotendeels bekostigde. In 1928 kon de imposante sjoel, tegenwoordig een rijks­monument, worden geopend.

Voor de oorlog telde de gemeente van Enschede meer dan duizend leden, na de oorlog nog een paar honderd. Het aantal nam gestaag af. De gemeenten van Almelo en Hengelo kampten met hetzelfde probleem. Op initiatief van oud-journalist Dick Houwaart, destijds voorzitter van de Nederlands-Israëlitische Gemeente Almelo, werd in 2000 het Joods Overleg Oost-Nederland (JOON) opgericht, waarin de gemeenten van Aalten, Almelo, Doetinchem, Enschede, Hengelo en Winterswijk participeerden. Doelstelling was een bundeling van krachten. Het begon met culturele samenwerking, om elkaar te leren kennen. „De cultuurverschillen waren aanzienlijk”, verklaart Houwaart, „vooral door de sociaal-maatschappelijke tegenstelling. De gemeente van Enschede was rijker. De Joden van Almelo waren bovendien traditioneler.”

Door de gezamenlijke activiteiten werden vooroordelen geslecht. In 2006 besloten Almelo, Hengelo en Enschede te fuseren. „Bij deze gemeenten was een gevoel van urgentie aanwezig”, constateert Eléon de Haas (58), van 2014 tot 2015 voorzitter van het bestuur van de fusiegemeente. „We beseften dat we een zekere massa moeten hebben om het Joodse leven overeind te kunnen houden.”

Freelance chazan

De samensmelting verliep opvallend soepel. Een aantal leden van Almelo en Hengelo ging voor de fusie al diensten in Enschede bezoeken en omgekeerd. De besturen werden in 2006 in elkaar geschoven. Pakweg een derde van de ruim tachtig leden van de Joodse gemeente Twente is sterk betrokken, een derde komt af en toe naar de diensten, een derde is lid om Joods begraven te kunnen worden.

De profane activiteiten in de synagoge worden verzorgd door de Stichting Vrienden van de Synagoge Enschede. De inkomsten gaan naar de Joodse gemeente, voor de instandhouding van het gebedshuis. Om de week wordt daar op zaterdag dienst gehouden, op de hoge feesten eveneens. Het is volgens De Haas een wonder dat het elke keer weer lukt om minjan –voldoende aanwezige leden– te krijgen. „Op sabbat zijn we meestal met vijf dames en twaalf heren.” Een kwetsbaar aantal, beseft oud-secretaris Rob Waaker (76). „Met een griepepidemie hebben we een probleem.”

Hoewel het aantal leden momenteel redelijk op peil blijft, ligt een verdere afname volgens De Haas voor de hand. De vergrijzing gaat door, mede door de trek van de jonge generatie naar de Randstad. Die wordt enigszins gecompenseerd door bezoekers uit het Duitse achterland en publiek van de Universiteit Twente. „We hebben nu een Joodse studente uit Canada die de diensten bezoekt. Ook een aantal Israëliërs komt bewust naar sjoel om onze gemeenschap te versterken.”

Tot september 2014 had de gemeente een rabbijn in de persoon van Eliahoe Philipson. „Die werkte voor het Interprovinciaal Opperrabbinaat in het JOON-gebied. Na zeven jaar trouwe arbeid is hij helaas teruggekeerd naar Israël.”

Voor het leiden van de diensten huurt de gemeente tegenwoordig een freelance chazan uit Duitsland in. „Door de toevloed van Joden uit de voormalige Sovjet-Unie hebben Münster en Osnabrück weer grote Joodse gemeenschappen.” Vanwege de heiliging van de sabbat komt de inhuurkracht op vrijdag al naar Enschede en logeert hij een nacht in het voormalige rabbijnenhuis. „Mensen die het leuk vinden, kunnen daar met hem op vrijdagavond sabbat inluiden.”

Mores

Slechts enkele gemeenteleden leven strikt orthodox. Het overgrote deel komt met de auto naar de sjoel. „Als we dat niet accepteren, kunnen we de tent meteen sluiten”, zegt Waaker. „Het leuke van ons geloof is dat ieder het op zijn manier mag beleven en kan doen. De afspraak is wel dat in de synagoge iedereen zich aan de regels houdt. Dat is het verschil met een liberaal Joodse gemeente. Ik ben daar een aantal jaren lid van geweest, maar teruggekomen omdat men in liberale gemeenten de mores niet kent. Een deel van het Jodendom zit in het aanvoelen van de gebruiken.” Toch wil hij het onderscheid niet overtrekken. „Er was een meneer in Berlijn die geen enkel verschil zag tussen orthodoxe en liberale Joden, wie zijn wij dan om het wel te maken? Liberalen met een Joodse moeder kunnen hier zo meedoen.”

Door de digitale nieuwsbrief Chadasjot worden leden en sympathisanten op de hoogte gehouden van het wel en wee in de gemeente. Over de toekomst van het Jodendom in Oost-Nederland is Dick Houwaart uitermate somber. „Rabbijn Lody van de Kamp, geboren in Enschede, hoopt nog altijd op een opleving, maar daar geloof ik niet in.” Eléon de Haas is optimistischer. „Zou dit een bedrijf zijn, dan investeerde ik er geen cent in, maar bij zo’n gemeente speelt meer dan de ratio. Ik ben opgegroeid met de opmerking dat het over tien jaar afgelopen zou zijn. We zijn intussen decennia verder, en we bestaan nog steeds.”

serie 
Overleven in de mediene

Joods leven buiten Amsterdam. Vandaag deel 4: de Nederlands-Israëlitische Gemeente Twente. Volgende week dinsdag: de Joodse gemeente van Zwolle.

Joodse gemeente Twente

De Nederlands-Israëlitische Gemeente Twente ontstond in 2006 door de fusie van de kehillot in Almelo, Hengelo en Enschede. Zelfstandig konden ze niet voortbestaan. De diensten op sabbat en de hoge feesten worden gehouden in de dagsynagoge (vroeger bestemd voor doordeweekse diensten) in de synagoge van Enschede. Het Joodse gebedshuis met zijn opvallende koperen koepels behoort tot de fraaiste synagogen van West-Europa en trekt jaarlijks duizenden bezoekers. De Joodse gemeente te Twente telt 81 leden, van wie er 4 in Duitsland wonen. Ook de chazan komt uit Duitsland. De gemeente is op zoek naar een erfgoedorganisatie die de kostbare synagoge kan overnemen.