Tandarts Jolanta Luczak wandelt de Heilig Kruiskerk uit. Hier is ze ooit getrouwd. Inmiddels is ze gescheiden. „Mijn man vond een twintig jaar jongere vrouw. Hij wilde ook voor de kerk scheiden, dat was het ergste.” Ondanks deze pijn komt Luczak hier iedere week. „Hier praat ik met God.”

Deze trouwe instelling van Luczak is in het hele land terug te vinden. Dertig tot veertig procent van de Polen gaat naar de mis, 94 procent ziet zichzelf als rooms-katholiek. De roomse homogeniteit is een overblijfsel van de Tweede Wereldoorlog, toen het land belangrijke minderheden zoals de Joden verloor, en een gevolg van lange periodes zonder eigen staat in de 17e eeuw. Toen Polen als land niet bestond, ontleenden mensen hun identiteit aan de kerk.

Na de oorlog kon de kerk een vaste plek veroveren in veler harten. De Sovjets voerden een kruistocht tegen het geloof (”opium voor het volk”) en de kerk groeide uit tot een rots in de branding van het verzet. Wie naar de kerk ging, was tegen het communisme.

De verzetsjaren zitten nog vers in het geheugen. Hoewel sommige jongeren vertellen dat ze naar de kerk gaan omdat ze „anders vreemd worden aangekeken”, ziet de meerderheid het katholiek-zijn als vanzelfsprekend. De Partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS), de grote overwinnaar van de parlementsverkiezingen, liet geen mogelijkheid onbenut om zich aan de kerk te verbinden. „Iedere hand opgestoken tegen de katholieke kerk, is een hand tegen Polen”, zei PiS-leider Jaroslaw Kaczynski.

Zijn partij heeft vooral geprofiteerd van het ongenoegen over de koers van de PO-partij, die acht jaar regeerde. Toch heeft ook de katholieke kaart PiS geen windeieren gelegd. Waar de oude regeringspartij staatssteun regelde voor kunstmatige inseminatie, hamerde PiS steeds op de roomse waarden. Het Burgerplatform (PO), nu in de oppositie, likt de wonden. Partijprominent Grzegorz Schetyna pleit ervoor de banden met de kerk te versterken door „weer in gesprek te gaan.”

Bisdom

De relatie tussen kerk en politiek is ingewikkeld. Sommige analisten zien innige banden tussen de PiS-partij en de kerk. Anderen stellen dat er niet zoiets is als ”de kerk”: het Poolse bisdom, met alle bisschoppen, is politiek net zo verdeeld als de maatschappij.

Priesters gaan geregeld hun eigen weg. Een man vertelt hoe hij indirect in de kerk stemadvies kreeg. Hij geeft zijn naam, maar wordt terechtgewezen door zijn vrouw, die eigenhandig de naam van haar echtgenoot doorkrast. „Straks staat je naam in de krant, dat wil je toch niet.” Vroeger konden de Sovjetspionnen op iedere hoek van de straat zijn – vandaar haar actie, fluistert de man later.

Dat priesters zich met politiek bemoeien, stuit pas sinds kort op weerstand. Ze werden jarenlang bewierookt voor hun politieke strijd tegen het communisme. „En die houding verander je niet zomaar”, vertelt Zenon Hanas (52). Hij is zelf priester en universitair hoogleraar communicatie en massamedia. Volgens Hanas is er een generatiekloof tussen jonge priesters, die op het spirituele aspect focussen, en priesters van de oude stempel, die nog graag hun mening geven over politiek.

Banden tussen politici en priesters waren vroeger heel normaal. „En op het platteland gaat het nog steeds zo”, zegt Andrzej Fafara (35), een diplomaat van het ministerie van Financiën. „Iedereen in de lokale politiek wil vrienden zijn met de priester. In hogere rangen kun je ongetwijfeld parallellen trekken.”

Toch wil de kerk zich niet te veel bemoeien met politiek. Bisschoppen verschijnen zelden op partijbijeenkomsten. „Het bisdom heeft een flinke kluif aan die oudere priesters”, zegt Hanas. „De kerk wil geen mensen verliezen, dus het is qua politieke statements zeer behoedzaam.” Het bisdom zelf beaamt dat het beter op de achtergrond blijft. „Er zijn veel politieke partijen, maar er is slechts één kerk”, zegt woordvoerder Pawel Rytel-Andrianik.

Veel thema’s zijn indirect wel verweven met het christendom. Activiste Miriam Shaded (29), dochter van een Syrische pastor, strijdt vóór vluchtelingen en tégen de islam. Ze claimt de regering overtuigd te hebben alleen christenen en weeskinderen binnen te laten. „Tachtig procent van de mannen is een gevaar. We zijn in oorlog en we moeten onze christelijke waarden verdedigen.”

De voorkeur voor vluchtelingen van christelijke overtuiging wordt door veel organisaties afgewezen. „Dat vergroot alleen de tegenstellingen”, stelt Agnieszka Kosowicz, directeur van het Poolse Migratie Forum. Samer Masri van de Free Syrian Foundation stelt dat Shadeds Syriërs niet degenen zijn met de grootste problemen. „Sommige zijn alweer thuis. Shaded doet het voor de bühne.”

Monopolie

Waar de kerk vroeger een monopolie had in het politieke debat, is het inmiddels ingehaald door de media. Door een omstreden wet kan een PiS-minister nu rechtstreeks de leiders van de staatsmedia aanstellen. Hanas begrijpt de regering wel: „Ze voerden tijdens de verkiezingen allemaal campagne tegen PiS.”

Ondanks de nieuwe wet zal er genoeg ruimte blijven voor kritiek op de regering. De staatsmedia hebben stevige concurrentie van private tv-zenders, kranten en radiostations. Die waren allemaal op de hand van PO.

Eén radiozender is al jaren een vreemde eend in de bijt: Radio Maryja. Die zender heeft de PiS-partij altijd warm aanbevolen. Het radiostation heeft slechts 1,5 procent marktaandeel, maar is onder conservatieve ouderen immens populair. „Zonder jullie hadden wij nooit gewonnen”, zei PiS-leider Kaczynski laatst nog op een jubileum van de zender.

Er is een kloof tussen Radio Maryja en de rest van de media. Zenon Hanas probeert die kloof te dichten. In een programma op Radio Maryja beantwoordt hij vragen van luisteraars aan de hand van officiële richtlijnen van de kerk. Daarnaast is hij regelmatig te gast bij de PO-georiënteerde tv-zenders. „Het is enorm lastig om beide kampen tevreden te houden”, zegt Hanas. „Je let voortdurend op wat je zegt.”

Radio Maryja baart regelmatig opzien met verhalen over vrijmetselarij en Joodse complotten. Hanas praat niet graag over het onderwerp, maar verdedigt de verhalen: „Het is goed dat er over vrijmetselarij wordt gepraat. Het bestaat gewoon. In Frankrijk en Italië is dat erg open, hun gebouwen zijn bekend”, vertelt hij. „Informatie is nooit slecht”, besluit hij.

Veel Polen verachten de radiozender. „Ik schaam me ervoor”, zegt Malgorzata Szejnert (79). De gepensioneerde schrijfster praat in haar woonkamer, waar tegen iedere muur een boekenkast staat, over het eerste verzetsboek tegen de communisten dat ze schreef. Later werkte ze voor de liberale krant Gazeta Wborza. „Die is inderdaad tegen PiS”, zegt ze. „Wat wil je ook?”

De kranige dame stapt even later in de auto om een controversieel kerkgebouw te laten zien. De Kerk van de Goddelijke Voorzienigheid is een enorm betonblok, vierkant, met een raar dopje bovenop. „Net een sinaasappelpers”, lacht ze. Het bouwwerk is voor Szejnert veel te grotesk. Ze gaat zelf wel naar de mis, maar heeft het niet op de katholieke kerk als instituut. „Uiteindelijk gaat het over geld en macht.”

Zo is Polen in veel opzichten verdeeld: het arme platteland steekt schril af tegen de groei in de steden, conservatieve denkbeelden en modernisering vechten om voorrang en het Europadebat is fel. Sceptici van de katholieke kerk zoals Malgorzata Szejnert lijken echter te verliezen, want de PO-partij ziet ook: wie dit land wil verenigen, heeft de hulp van de kerk nodig.

Wat is er aan de hand?

In Polen heeft de PiS-partij een enorme overwinning behaald tijdens de laatste parlementsverkiezingen. De partij heeft nu een meerderheid in zowel senaat als parlement. In sneltreinvaart worden er hervormingen doorgevoerd, die vaak op kritiek kunnen rekenen van Brussel.

PiS is een conservatieve, euroseptische partij die economisch gezien links is. Door zijn vijandigheid over vluchtelingen wordt de partij vaak als extreemrechts aangeduid. De afgelopen acht jaar was de liberale, progressieve en pro-Europese PO-partij aan de macht.

De leider van de PiS-partij, Jaroslaw Kaczynski, was al eens minister-president in een regering die werd geleid door zijn tweelingbroer Lech, die tijdens een dramatische vliegtuigramp omkwam.

De Europese Commissie onderzoekt nu of het aanstellen van vijf rechters van het constitutioneel hof onrechtmatig was. De actie van de vorige regering –die vlak voor het einde van de regeringstermijn nog enkele rechters aanstelde– was overigens zeker zo bedenkelijk. Beide gevallen kunnen gekwalificeerd worden als een staaltje van creatief besturen.