Om de sfeer van dit boek te proeven één citaat (dat is dan ook gelijk genoeg), over de voleinding van de scheppingsweek: „En Hij zette zich te niksen op Zijn luie krent en keek volkomen zelfcontent op Zijn fabricaten neer. Sjonge, jonge, wat een feest. Dit was Zijn dag, de dag van de Meneer” (blz. 9). De lezing van ”Bloedboek” roept allerlei gevoelens op, ik beperk me tot een viertal.

Verontwaardiging

De eerste reactie is die van verontwaardiging. Het is zo goedkoop, zo makkelijk prijsschieten, om allerlei Bijbelgedeelten in een dubieus licht neer te zetten. Gewoon de literaire verbanden en de cultuurhistorische achtergronden negeren. Geen rekening houden met het vervolgverhaal tot en met het Nieuwe Testament toe. Een karikatuur maken van Bijbelse figuren, en dan vooral van de God van de Bijbel. Die God is een rancuneuze tiran, een wrede fascist, een doctor Frankenstein. Zijn volk Israël waant zich raszuiver, ja übermenschlich, en roeit vreemden uit. Het Oude Testament is een handleiding voor genocide, een boek vol moord en seks.

Zou de auteur nu echt niet beseffen dat zijn ”Bloedboek” zonder twijfel zal bijdragen aan het klimaat van antisemitisme, dat toch al groeiende was? Met veel fantasie zet hij alles wat met geweld en seks te maken heeft driedubbel aan. Banaliteit, schunnige voorstellingen, blasfemie en vuilschrijverij worden door hem tot literaire kunst verheven. Hoe pijnlijk om te zien hoe iemand met de modderlaarzen van platte straattaal de grond bevuilt die voor miljoenen heilig is. Volkomen respectloos.

Berusting

De tweede reactie is die van berusting. Immers, er is niets nieuws onder de zon, dit soort Bijbelkritiek is al zo vaak geuit. In iets fatsoenlijker bewoordingen dan, overigens. Reeds in de tweede eeuw, kort na het begin van de kerkgeschiedenis, verwierp Marcion het Oude Testament. De God van het Nieuwe Testament zou een heel andere God zijn dan de wrede Scheppergod van het Oude Testament. Kritiek op het Oude Testament is er altijd geweest, sinds de verlichting meer dan ooit. Vooral na ”nine eleven” lanceerden in de Angelsaksische wereld de zogenaamde ”nieuwe atheïsten” (onder anderen Richard Dawkins, Christopher Hitchens, Sam Harris) de ene scheldkanonnade na de andere aan het adres van de God van de Bijbel.

In ons land schreef Karel van ’t Reve in 1985 over „de ongelooflijke slechtheid van het opperwezen”, werden de boeken van Maarten ’t Hart stukgelezen, is Guus Kuijer inmiddels toe aan het vierde deel van zijn ”De bijbel voor ongelovigen”, een verkoopsucces. Dat laatste geldt zeker ook voor ”Bloedboek”, in Vlaanderen reeds aan de top van de boekenverkoop. De reputatie van Verhulst draagt hier natuurlijk fors aan bij, hij wordt gezien als een van de grootste stilisten van onze hedendaagse literatuur.

Verbazing

Dit brengt bij de derde reactie, die van verbazing. In meer dan één opzicht. Wat bezielt iemand toch om een dergelijk boek te schrijven, een evidente vertekening van de Bijbelse boodschap, wat wil hij hiermee? De Amerikaanse thriller­auteur Dan Brown is miljonair geworden met zijn boeken over religieuze intriges en complottheorieën (zoals ”De Da Vinci Code”), maar het zal Verhulst toch niet simpel gaan om het financiële scoren. Verschillende recensenten suggereren dat dit boek eigenlijk een afrekening met de eigen jeugd van de auteur is, toen hij als vroom rooms-katholiek jongetje nog diepgelovig was. Niet normaal, zo’n heftig boek over en tegen de Bijbel, een wraakoefening in zekere zin. Is het verzet tegen het rooms-katholieke onderwijs dat in Vlaanderen nog zo veel invloed heeft, of ligt er een worsteling achter met de God van de Bijbel Zelf?

De verbazing gaat over in bewogenheid als je leest wat Verhulst antwoordt op de vraag of hij het prettig zou vinden als ”Bloedboek” de lezers de ogen opent en ze van hun geloof laat vallen: „Prettig? Het is alleszins niet prettig om je godsgeloof te verliezen. Je gaat, mét God, tenminste lachend de put in, omdat je weet dat dan alles begint. Als je net als ik zonder God de kist in gaat, lig je met heel weinig vooruitzichten weg te rotten. Weg paradijs” (bron: knack.be). Wat een geestelijke leegte spreekt hieruit.

Maar misschien wil Verhulst niet anders dan gewoon doelbewust shockeren, met plezier het Oude Testament neerhalen. Spuwen in de bron waaruit hijzelf ooit gedronken heeft, een bron van troost en moed en levensbezieling voor tallozen de eeuwen door. Die bron overigens, die van onschatbare betekenis is geweest –en nog steeds– voor onze cultuur en beschaving. Daartegen tekeer te gaan, past wel precies in het klimaat dat groeide sinds de ontuchtschandalen van de Rooms-Katholieke Kerk en alle islamitische religieus geweld. Nog maar 13 procent van de Nederlandse bevolking heeft vertrouwen in de kerk. Groot is inmiddels het religieuze analfabetisme, veel mensen weten nauwelijks meer waarover ze praten. De videoclip ”The Holy Quran Experiment” (met citaten uit de Bijbel die als Koran was verpakt) is op YouTube miljoenen malen bekeken.

Bezinning

Daarom is de vierde reactie die van bezinning. Daarbij denk je zeker ook aan onze jongeren die in de wereld van vandaag opgroeien. Hoe gaan wij zelf met de Bijbel om, en welk getuigenis gaat daarvan uit? De kerk van alle eeuwen heeft aan het Oude Testament als Woord van God willen vasthouden, daarin voorgegaan door Jezus en de apostelen. Tegelijk was en is het Oude Testament bepaald geen onbetwiste erfenis. In de vorige eeuw hebben geleerden als Van Ruler en Miskotte een krachtig pleidooi gehouden voor de meerwaarde van het Oude Testament.

Bijbellezers vandaag hebben echter groeiende moeite met het Oude Testament, niet het minst na alle geweldsexplosies van de 20e eeuw, die voortduren tot op heden. Zij verwachten in de Bijbel een veilige vluchtheuvel te vinden in onze wereld van geweld en kwaad, maar in het Oude Testament word je al heel snel geconfronteerd met soortgelijk geweld. Een allesvernietigende zondvloed, knapenverslindende berinnen, volken die worden uitgeroeid, een vloekbede over de vijanden.

Ook weerspiegelt het Oude Testament een leefwereld die duidelijk verschilt van de onze: het denken in collectiviteiten, een meer patriarchale man-vrouwverhouding, strenge wetgeving. Het ”Bloedboek” van Verhulst laat zien hoe bevreemdend dit alles kan overkomen. Op allerlei momenten kun je de aversie van Verhulst ook wel begrijpen, afgezien van zijn taalgebruik. Er is geen ontkennen aan: het Oude Testament bevat nu eenmaal heel wat ‘struikel­teksten’.

Zorgvuldig lezen

Des te meer komt het aan op zorgvuldig Bijbellezen. Al te snel legt een moderne Bijbellezer eigen normen en waarden op aan de Bijbeltekst. De Bijbel is een totaal ander boek dan de Koran. God heeft in Woord en daad een diep spoor getrokken in de geschiedenis, Zijn Woord is in de loop der eeuwen gegroeid in de wereld van daar en toen. Cultuur en historie zijn geen overbodige verpakking van een soort tijdloze waarheid.

De Bijbel is ook geen grabbelton met teksten die je om het even kunt gebruiken, er zijn tijden en gelegenheden, er is verandering. De Bijbel vertelt van een weg die God gegaan is met Zijn volk en met deze wereld, een ”heilsgeschiedenis”. Die heeft in het Oude Testament een concentratie op dat éne volk Israël, Gods oogappel, en kent in het Nieuwe Testament de verbreding naar de hele wereld – zoals het vanaf het begin bedoeld was.

Gaandeweg verandert er veel, met het kruis van Golgotha als het grote keerpunt. Waar het volk Israël in het Oude Testament het zwaard hanteerde, is dat met het volk van God in het Nieuwe Testament niet langer het geval. De man-vrouwverhouding komt in Christus in een nieuw licht te staan. Het offer van Izak (Genesis 22) staat niet los van het offer van Christus (Romeinen 8). Pas vanuit het geheel van de Bijbel gaat de lezer het Oude Testament goed verstaan.

Als ”Bloedboek” één ding duidelijk maakt, dan wel dit: kerk en theologie hebben een permanente opdracht om het Oude Testament competent en eerbiedig te onderzoeken en uit te leggen. Anno 2015 is deze roeping urgenter dan ooit.

De auteur is oudtestamenticus aan de Theologische Universiteit Apeldoorn van de Christelijke Gereformeerde Kerken. Hij publiceert regelmatig over het thema geweld in het Oude Testament.

Boekgegevens

Bloedboek, Dimitri Verhulst;
uitg. Atlas Contact, Amsterdam/Antwerpen, 2015; ISBN 978 90 254 4642 0; 238 blz.; € 19,90.