De Sint-Nicolaas- of Bergkerk staat op het hoogste puntje van de stad, als middelpunt van een prachtig gerestaureerde, middeleeuwse volksbuurt. Twee slanke kerktorens reiken nog eens extra ver omhoog, in de richting van de wolken.

Binnen is het hoog, licht en leeg. Bij haar balie met ansichtkaarten zit gastvrouw Marijke Jansen, een beetje verloren in de ruimte. In het middenschip staan geen stoelen of banken meer. Aan een van de zuilen hangt de kansel, zwijgend en al jaren werkeloos.

Op het orgelbalkon staat trots het tweeklaviers orgel van Holtgräve, een lief zusje van het grote Holtgräve-orgel in de Lebuïnuskerk. Uit speakers klinkt zacht en verheven liturgische muziek. „Bulgaarse kerkmuziek”, zegt Marijke Jansen.

Sinds 2009 werkt de stad Deventer aan het behoud van drie monumentale kerken, de Grote of Sint-Lebuïnuskerk, de Broederenkerk en nu de acht eeuwen oude Bergkerk. Voor de restauratie van de Bergkerk, die in maart 2016 klaar moet zijn, is 1,8 miljoen euro klaargelegd. Van dat geld wordt het houtwerk in de kappen hersteld of vervangen. Daar hebben houtrot en bonte knaagkevers veel schade ingericht. In de zijbeuken worden scheuren in het metselwerk gedicht. Aan de buitenzijde verrichten werklui onderhoud aan het leien dak, aan de dakkapellen, glas-in-loodramen en goten. De kerk krijgt een volledige schilderbeurt. Vandaar al die steigers nu.

In de zijbeuken en in de kooromgang liggen nog zo’n 200 grafstenen in de vloer. Versteende letters vertellen elks verhaal, dat het de mens is gezet om te sterven. Velen zijn „in den Heren gerust” heengegaan, de weg van alle vlees. Hier ligt een zerk met de wonderlijke tekst: „Memento mori, fumus et limbra” (Gedenk te sterven, rook en schaduw”). Honderden jaren lang hebben voetstappen veel dierbare teksten uitgewist.

Bezoekers dwalen door de lege ruimte, opkijkend naar hoge gewelven, omlaag naar donkergrijze zerken. Blikken verdwalen in de serene eindeloosheid van deze enorme kruisbasiliek.

Aan het kerkgewelf hangen grote en kleine koperen kronen. Onder aan het kanseltrapje is aan een touw een bordje bevestigd: ”Niet betreden”. Op het klankbord boven de zeskantige preekstoel staat de tekst: „Godt Almachtich, Sin Woert is crachtich in ewichheit.” Hier heeft Jacobus Revius vele malen het Woord verkondigd, het Woord dat van vrede spreekt en tijdloos alle eeuwen omspant.

Bij de Reformatie in Deventer, in 1580, maakten de calvinisten zich van de Bergkerk meester. Een heftige beeldenstorm bleef uit. De onttakeling van het rooms-katholieke interieur schijnt zich met enig beleid te hebben voltrokken. Ook het wegkalken van „afgodische” wandschilderingen gebeurde met enig overleg.

Onder het orgelbalkon ligt het gastenboek. „Fascinerend, deze ruimte”, schrijft iemand. „Ontroerend”, vindt een ander. Ene Marie noteert: „Gode zij al de eer. Het is een zegen. Bedankt.”

De Bergkerk is al vele jaren geen kerkelijke ruimte meer. In 1967 verkocht het kerkbestuur de toen sterk vervallen kerk voor het symbolische bedrag van één gulden aan de burgerlijke gemeente. Na een ingrijpende restauratie raakte de ruimte in gebruik voor beurzen, congressen, concerten en tentoonstellingen.

Maar nooit wordt er meer gepreekt over één Naam onder de hemel gegeven tot zaligheid. In het gastenboek schreef net nog iemand: „Aangrijpend dat hier het Woord van God niet meer klinkt.”

Schilderingen oudste van Nederland

In de Bergkerk bevinden zich voor Nederland unieke Romaanse muurschilderingen die tot de oudste van Nederland behoren. Het gaat om schilderingen van Sint-Nicolaas en Sint-Martinus die rond 1200 zijn aangebracht in twee rondboognissen, ter hoogte van de beide transepten. Ze werden ontdekt bij een restauratie in 1915 en sedertdien achter glas bewaard. Andere schilderingen bevinden zich links en rechts van het orgel. Het gaat om afbeeldingen van de Boom van Jesse (stamboom van Christus) en van de beide stenen tafelen met de Tien Geboden. Deze muurschilderingen worden bij de huidige restauratie ook gerestaureerd. Andere schilderingen in de Bergkerk tonen een zegenende Christusfiguur, een bisschopsfiguur met engelen, en een rivierenlandschap met kasteel en een koningspaar