De hele aanklacht hangt aan het zijden draadje van de „bevelsverantwoordelijkheid.” Als aanklager mevrouw Carla Del Ponte niet kan bewijzen dat Milosevic hoogstpersoonlijk het grote brein achter de bloedige oorlogen was, valt alles in duigen.

De zaak-Milosevic, die dinsdag voor het Joegoslavië-tribunaal begint, vormt het hoogtepunt van jaren onderzoek en een reeks dossiers. De eens zo machtige president van Servië worden 66 gevallen van wreedheid ten laste gelegd die zijn begaan tijdens de oorlogen in Kroatië, Bosnië en Kosovo.

De aanklagers beweren dat hij een systematisch plan had uitgewerkt om een grotere Servische staat te creëren door niet-Serviërs uit delen van deze gebieden te verdrijven of te vermoorden. In de hele zaak draait het erom of kan worden bewezen dat Milosevic deze bevelsverantwoordelijkheid had.

Bevelsverantwoordelijkheid is precies het omgekeerde van wat militairen hebben, vertelt advocaat Steven Kay, de Britse jurist die in de zaak-Milosevic als een ”vriend van het hof” fungeert. „Soldaten voeren vaak aan dat ze misdaden onder bevel van anderen hebben uitgevoerd. Soms is dat heel duidelijk en valt dat te bewijzen. Als je de bevelsverantwoordelijkheid hebt, sta je aan het eind van de lijn en kun je niet naar iets hogers verwijzen. Letterlijk heb je geen bloed aan je handen, maar figuurlijk wel. Voor de aanklager komt het aan op de schakel tussen het bevel en de uitvoerder.” Kay verdedigde voor het Rwanda-tribunaal Alfred Musema, die tot levenslang is veroordeeld voor zijn rol in de moord op 40.000 Tutsi’s. Ook in die zaak stond de bevelsverantwoordelijkheid centraal.

Het bewijs voor deze bevelsverantwoordelijkheid lijkt makkelijker dan het is, zegt prof. Gerard Strijards, hoogleraar internationaal strafrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen. Vooral de combinatie met oorlogsmisdaden maakt het moeilijk. „Als er geen schriftelijke bevelen zijn, is het moeilijk aan te tonen. Je moet dus heel veel aanwijzingen halen uit de omstandigheden.”

Het is onwaarschijnlijk, zegt Strijards, dat er hier geschreven bevelen zijn. „Of dacht u soms dat er ergens een fax is waarop staat: „Willen jullie zo vriendelijk zijn een oorlogsmisdaad te plegen? Zou u alstublieft een etnische schoonmaak willen uitvoeren?” Misschien zijn er in het ministerie van Defensie in Servië wel documenten waaruit blijkt dat men niet is weggelopen voor oorlogsmisdaden, maar dit ministerie zal alle documenten geheim houden. Het ministerie van Defensie in Kroatië heeft dat eerder ook gedaan, en dat heeft het Joegoslavië-tribunaal uiteindelijk geaccepteerd. Je wordt niet gedwongen je nationale defensiegeheimen vrij te geven.”

Oorlogsmisdaden kun je alleen maar bewijzen als je kunt bewijzen dat men bewust grote bloedbaden heeft toegelaten. Strijards: „De opdracht die Milosevic gaf, luidde bijvoorbeeld: „Houd de vijandelijke troepen tegen.” Dat is geen oorlogsmisdaad. Wel als blijkt dat er later door de commandant is teruggebeld met de vraag: „Realiseert u zich dat deze woonwijk er dan aan gaat en dat er veel burgerslachtoffers vallen?” Als Milosevic ondanks dat toch volhoudt, dan kun je hem schuldig verklaren. Makkelijk is dat dus niet.

Een veroordeling is alleen overtuigend als er ernstige redenen zijn om te vermoeden dat men een oorlogsmisdaad als bijeffect goedmoedig op de koop toe nam. Volgens mij is dit ook de reden waarom Del Ponte de drie aanklachten heeft gebundeld. Onderweg zal ze misschien enkele onderdelen moeten laten vallen. Dat heeft ze in eerdere zaken ook moeten doen.”

Als Hitler na de Tweede Wereldoorlog in Neurenberg zou zijn berecht, zou volgens Strijards het bewijs voor de moord op de Joden ook niet moeiteloos tot stand zijn gekomen. „Er is maar één openbare redevoering waarin hij heeft gerefereerd aan de uitroeiing van de Joden. De rest heeft hij overlegd met Himmler, en dat ging altijd in het geheim.”

De Britse strafrechtadvocaat Steven Kay ziet het nog niet zo somber in als zijn Nederlandse collega Strijards. „De belangrijkste vraag rond de bevelsverantwoordelijkheid is of Milosevic de oorzaak van misdaden is of niet. Strikt genomen is dat dus breder dan de vraag of hij ook persoonlijk de bevelen heeft gegeven. Het gaat erom dat hij een atmosfeer heeft geschapen waarin dit moest gebeuren. En die conclusie kun je trekken door gewoon de gebeurtenissen te analyseren”, aldus Kay.

Voor de pleitbezorgers van internationale rechtspleging is de zaak zelf al een overwinning. „Of Milosevic nu schuldig of onschuldig wordt verklaard, het feit dat een zo machtig persoon voor het gerecht kan worden gebracht, is een enorme prestatie”, zegt William Pace, de voorzitter van de Coalitie voor een Internationaal Strafhof. „Het succes van de ad-hoctribunalen is ook een essentiële basis die ons in staat stelt vooruitgang te boeken met een blijvend hof”, zegt hij.

Voor de aanklagers van het Joegoslavië-tribunaal heeft er nog nooit zo veel op het spel gestaan. „Het zou een ramp zijn als ze verloren. Milosevic is de man om wie het draait”, zegt juridisch analist Avril McDonald van het Asser Instituut in Den Haag. „Hier gaat het om, dus kunnen ze hem maar beter pakken.”

Vertegenwoordigers van het VN-hof geven toe dat zij de druk voelen. Zij benadrukken echter dat de zaak-Milosevic niet anders zal worden behandeld dan die van iedere willekeurige andere verdachte. „Dit is aan de ene kant vanzelfsprekend een proces van groot historisch en juridisch belang, omdat Milosevic in brede kring wordt gezien als de oorzaak van de instorting van Joegoslavië, zegt Jean Jacques Joris, speciaal adviseur van hoofdaanklaagster Carla Del Ponte. „Aan de andere kant is Milosevic één man, één individu.”