Wat is nu, zeg maar vanaf 1960 of 1970, de positie van de kerk in de samenleving? Eeuwenlang was de kerk een partner waarmee overheid en samenleving rekening moesten houden. Het land kan nu echter zonder de kerk bestuurd worden. Ze is geen instantie meer die in belangrijke zaken om advies gevraagd wordt. De samenleving is volwassen en kan haar eigen boontjes doppen.

De kwetsbaarheid van de kerken geeft niet alleen reden tot zorg, maar bepaalt de kerken ook bij hun wezen en hun roeping. De kerk vindt haar oorsprong niet in de samenleving, zoals verenigingen, partijen en organisaties. De kerk komt niet uit de aarde, maar is van boven. Zij is geen product van menselijk initiatief, maar is door God geplant.

Als christenen niet meer weten wat hiermee bedoeld wordt, dan hoeft het ons niet te verbazen dat de overheid hier helemaal geen besef van heeft. Als de eigenheid van de kerk niet meer erkend wordt, dan is het de logische gang van zaken dat de overheid steeds vaker de vraag zal stellen of de kerk nog wel in de pas loopt met de maatschappelijke ontwikkelingen. Op dit punt zal het steeds meer gaan wringen.

Vanwege haar oorsprong is de kerk uniek. De kerk is geen verlengstuk van de samenleving, maar een verlengstuk van het Woord van God. Als ik dit zo zeg, dan is dat geen uitgebalanceerde definitie van de kerk. Het is erg onvolledig, maar in de kern niet onjuist. Als we over de kerk spreken, dan moeten we dat doen in direct verband met het Woord. Door de prediking van het Evangelie is de kerk geplant. Zonder het Woord zou er geen kerk zijn.

De apostelen verkondigden de gekruisigde en opgestane Heere Jezus Christus. Door die verkondiging kwam Christus Zelf tot de volkeren, zoals dat op een bijzondere wijze naar voren komt in de geschiedenis van de Emmaüsgangers. Christus valt niet samen met het Woord maar Hij is erin aanwezig. Als Hij de Schriften opent, dan komt Hij Zelf tot mensen. Daarom is het Woord van God het fundament van de kerk. Op die wijze is de kerk geroepen om kerk te zijn. Dit zegt iets over het publieke karakter van de kerk, omdat die afgeleid is van het Woord. Het Woord is een publiek Woord, namelijk bestemd voor alle mensen en alle volkeren.

Tegenwoordig wordt het publieke karakter van het Woord en daarom ook van de kerk bijna stilzwijgend ontkend. Secularisatie zouden we kunnen omschrijven als een proces waarin het publieke karakter van de kerk vervangen wordt door een privaat karakter. Dit is de ontkerkelijking van de kerk. Wie verzet wil bieden tegen het voortgaande secularisatieproces, kan dat daarom het beste doen door dit proces te stoppen door het publieke karakter van het Woord en van de kerk te benadrukken.

Wat is de positie van de kerk in de huidige samenleving? Die is niet anders dan wat zij altijd was: het Woord van God aan de hele wereld brengen. Dit gebeurt niet alleen door middel van wat wij zending noemen. Het is veel breder. Als Christus geboren wordt in een stal in het plattelandsstadje Bethlehem, dan is dat een gebeurtenis die de hele wereld aangaat. De boodschap van kruis en opstanding heeft een uitwerking naar alle volkeren. De reikwijdte van het Evangelie is wereldwijd.

Om dat te weten heb je in feite niet eens een zendingsbevel nodig. God voltrekt Zijn daden aan deze wereld. God zorgt voor een nieuwe stand van zaken. De Zoon van God is tot deze wereld gekomen. Dat is een onvoorstelbaar feit. Door Zijn komst is de wereld niet meer wat hij was. Dat is niet altijd te meten of aan te wijzen. Hij wordt aangenomen, verworpen of genegeerd. Het leven lijkt z’n gewone gang te gaan. Maar de beslissing is gevallen. De Zoon van God, Die Zelf de Minste der mensen wilde zijn, staat in het middelpunt van de geschiedenis. Voortaan draait alles om de vraag: voor of tegen Hem.

Dit Woord, dit Evangelie, wordt aan de hele wereld gebracht, ook als dat op een zondagmorgen in een kleine gemeente, met weinig kerkgangers, gebeurt. Want Christus Zelf wil in dit Woord aanwezig zijn. Woordverkondiging is Christus present stellen. Dat is beslissend. In de verkondiging, onder de aanroeping van de Heilige Geest, komt Hij tot ons en tot deze wereld.

Kerkelijke verdeeldheid ondergraaft de publieke functie van de verkondiging. Als de kerk verdeeld is, is noodzakelijk het Woord verdeeld, en als het Woord verdeeld is, dan is ook Christus verdeeld. Zoals er geen twee Woorden zijn, maar één Woord, zo kunnen er ook geen twee kerken zijn. En omdat er geen twee Christussen zijn, kunnen er ook geen twee en meer kerken zijn. Het ene sluit het andere uit.

Als we zo de kerkelijke praktijk onder ogen zien, dan voelen we ons verlegen met onze eigen situatie. We ervaren een machteloosheid om het Woord werkelijk te laten klinken. De preek wordt gemakkelijk een interessant betoog, een bevlogen toespraak of een gemoedelijk praatje. Hierdoor is de kerk verzwakt en is haar verkondiging niet opgewassen tegen de geestelijke machten die de kerk steeds bedreigen.

De zwakke plek van de kerken is niet het verlies van leden, maar de ontkerkelijking van de kerk, dus de verzwakking van haar verkondiging. Verkondiging is alleen verkondiging als die weer gesteld wordt in de lengte en de breedte van de Schrift en als de kerk de tijd verstaat waarin zij leeft. Tussen die twee bestaat een noodzakelijke samenhang. Alleen als de kerk het Woord verkondigt krijgt zij de eigen tijd in het vizier, want dan onderkent zij de machten die zich tegen Christus en Zijn Rijk verzetten.

We zien dus een overheveling van publiek naar privé, van het Woord naar het geloof, van verkondiging naar persoonlijk getuigenis, van ambt naar taak. Dat is de ontkerkelijking van de kerk die zich geruisloos voltrekt. Vooral deze vorm van secularisatie is fnuikend voor de kerk, voor haar wezen, voor haar kracht, ook voor haar aantrekkingskracht. Het is een stil proces, het valt niet op, het valt ook niet in cijfers uit te drukken zoals we kerkverlating en sluiting van kerkgebouwen in aantallen kunnen uitdrukken. Als kerken hebben we vooral met dit stille proces te maken.

De auteur is hervormd emeritus predikant. Dit artikel is een samenvatting van de lezing die hij gisteren hield op het predikantsymposium van SDOK.