Eigenlijk logisch want bij Luther, Calvijn en Heidelberg, ja bij heel de kerkgeschiedenis, gaat het steeds over het Woord van God. De reformatoren zouden zich verheugen als ze zagen hoeveel er in onze dagen over de Bijbel gepubliceerd wordt. Zoals het ”Herder-Kommentar”, dat opnieuw is uitgegeven. Dit commentaar, dat in de jaren tachtig van de vorige eeuw verscheen, is een begrip onder theologen en wordt door vele predikanten nog altijd intensief gebruikt bij de voorbereiding op de preek. Het is een uitvoerige, maar ook vrij kostbare Bijbelverklaring. Maar deze is nu in een voordelige en toch stevige editie toegankelijk voor een breed publiek. Een uitgelezen kans voor wie deze set nog niet heeft.

Een prachtig bewijs van intensief bezig zijn met de Bijbel vormt ook het werk van Nikolaus von Zinzendorf (1700-1760), de vader van de hernhutters. Von Zinzendorf had genoeg van wat hij beschouwde als de dorre lutherse orthodoxie en drong aan op terugkeer naar levende vroomheid. Dat kon volgens hem alleen als er een terugkeer zou zijn naar de Bijbel zelf, en dus initieerde hij een nieuwe Bijbelvertaling. Hij richtte een ”Collegium Biblicum” op waarin een team van medewerkers aan de hand van het Griekse Testament aan die nieuwe vertaling werkte. Het resultaat van dat intensieve werk is nu beschikbaar in een prachtige editie, waarbij het vertaalteam op de voet gevolgd kan worden.

Erasmus

De reden om 2016 tot Bijbeljaar te verklaren ligt in het feit dat het volgend jaar 500 jaar geleden is dat Erasmus het Griekse Nieuwe Testament op de markt bracht. In die tijd was dat een bijzondere gebeurtenis, omdat in de kerk alleen de Latijnse vertaling van de Bijbel als gezaghebbend gold. Dat een vertaling belangrijker werd gevonden dan de oorspronkelijke Bijbeltekst was voor Erasmus –en voor de reformatoren na hem– een vreemde zaak. Hij wilde terug naar de bron en daarom moest die bron weer toegankelijk gemaakt worden.

De Duitse theoloog prof. Peter Walter heeft zich met Erasmus en diens Bijbeluitleg vele jaren intensief beziggehouden en zijn studies daarover, en over de invloed van Erasmus op dit gebied, zijn nu in een mooi boek bijeengebracht. Walter besteedt veel aandacht aan Erasmus’ nieuwe manier van Bijbeluitleg, dat wil zeggen een manier die voor hedendaagse begrippen normaal lijkt, maar die destijds echt nieuw en vernieuwend was.

De Rotterdamse humanist keerde zich tegen een benadering van de tekst waarbij de uitlegger de tekst van alles laat zeggen. Hij pleitte voor een letterlijk lezen van de Bijbel, waarbij gelet wordt op de historische context. Wat staat er nu écht, en door wie wordt tot wie waar en wanneer wat gezegd? Basisvragen die voor elke uitlegger vandaag vanzelfsprekend (zouden moeten) zijn, maar die we dus vooral van Erasmus geleerd hebben. Dat laatste komt doordat Luther voor zijn Bijbelvertaling gebruikmaakte van Erasmus’ Bijbeluitgave (in de tweede druk van 1519), en omdat mensen als Melanchthon en Calvijn Erasmus’ manier van Bijbeluitleg overnamen.

Dat deed ook Heinrich Bullinger (de opvolger van Zwingli in Zürich), die met zijn Bijbelcommentaren eveneens zeer invloedrijk is geweest. Van die commentaren is onlangs weer een deel verschenen, en daarin valt op dat niemand zo vaak geciteerd wordt als Erasmus. Dit deel over de pastorale brieven van Paulus is interessant omdat Bullinger hierin uitvoerig schrijft over de predestinatie, de kerkelijke goederen en zestig pagina’s wijdt aan de antichrist.

Zorgvuldig lezen, uitleggen en toepassen. Zo deed Bullinger dat als leerling van Erasmus en zijn uitleg is vandaag nog steeds de moeite waard.

Gezag

Ondanks Erasmus’ aanwijzingen voor het lezen van de Bijbeltekst, is er de eeuwen door toch steeds weer een beroep gedaan op autoriteiten die eerder de Schrift hebben uitgelegd. Wij zijn immers niet de eersten die de Bijbel lezen en uitleggen. De bundel ”Reformatorische Theologie und Autoritäten”, die onder redactie van de Duitse theoloog Volker Leppin verscheen, gaat helemaal over dit gebruikmaken van autoriteiten. En dan komt toch steeds weer Augustinus ter sprake. Deze kerkvader heeft met zijn inzicht en uitleg enorme invloed op de Bijbeluitleg gehad en hij werd door de reformatoren ook graag gebruikt en aangehaald.

De studies in deze bundel brengen wel bij de vraag hoe dat nou zit met het ”sola Scriptura”. Gaan menselijke tradities niet de uitleg van de Bijbel bepalen? En hoe betrouwbaar zijn die autoriteiten eigenlijk? Van Origenes (ca. 185-253/4) bijvoorbeeld werden postuum een aantal opvattingen als ketters verklaard. Toch heeft de kerkvader ons wel de allegorische uitleg van de Bijbel bezorgd, een methode die ook onder protestantse Bijbeluitleggers nogal eens wordt gebruikt.

Mooie stimulans

Die manier van uitleggen vinden we ook terug in Origenes’ zeer interessante commentaar op de Psalmen, zoals dat voor een deel te vinden is in een nieuwe editie van zijn preken over dit Bijbelboek. Ook Origenes probeerde de Bijbel te begrijpen met als doel de boodschap ervan door te geven. Hij was dag en nacht met het Woord van God bezig. Dit van iemand te lezen is mooi, en misschien kan zo’n Bijbeljaar een stimulans zijn om Origenes in dit opzicht te volgen. Het zou toch wat wezen als we in 2017 de Reformatie vieren, terwijl we de bron van de Reformatie zouden overslaan.

”Herders theologischer Kommentar zum Neuen Testament. Apostelgeschichte-Briefe” (11 delen), Joachim Gnilka (red.); uitg. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt; ISBN 978 3 534 26722 4; in totaal 4624 blz.; € 249;
”Nikolaus Ludwig von Zinzendorf. Bibel und Bibelgebrauch” (2 delen), Dietrich Meyer (red.); uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen; ISBN 978 3 525 55857 7; 523 en 741 blz.; € 110 en € 130;
”Syngrammata. Gesammelte Schriften zu Humanismus und Katholischer Reform”, Peter Walter; uitg. Aschendorff Verlag, Münster; ISBN 978 3 402 11585 5; 432 blz.; € 59;
”Heinrich Bullinger Werke, Band III/8, Kommentare zu den Neutestamentlichen Briefen”; uitg. TVZ, Zürich; ISBN 978 3 290 17784 3; 304 blz.; € 114 (met cd);
”Reformatorische Theologie und Autoritäten”, Volker Leppin (red.); uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 153823 0; 306 blz.; € 99;
”Origenes XIII. Die neuen Psalmenhomilien”, Lorenzo Perrone (red.); uitg. De Gruyter, Berlijn; ISBN 978 3 11 035091 3; 641 blz.; € 139,95.