Ineens hadden we het meest levendige Egyptische kunstwerk ontdekt. Je kunt het niet met woorden beschrijven. Je moet het zien, schreef de Duitse archeoloog Ludwig Borchardt in zijn dagboek toen hij in 1912 in de ruïnes van de Egyptische stad Amarna de beschilderde buste van Nefertiti had gevonden.

De Amerikaanse schrijfster Michelle Moran, die een roman over Nefertiti heeft geschreven, kan Borchardt goed begrijpen. Zij noemt haar „de Cleopatra van haar tijd. Net zo mooi, net zo rijk en net zo machtig, misschien nog wel machtiger. Ze zou nu een topmodel zijn. Ze is onweerstaanbaar. Als je naar haar gezicht kijkt word je ingenomen door haar schoonheid.”

Wat minder mensen weten is dat de portretkop van Nefertiti aanvankelijk minder fraai was dan de huidige buste doet geloven. Scanonderzoek heeft uitgewezen dat het beeld, wat men nu zou zeggen, is gefotoshopt. Een knobbel op haar neus is weggewerkt en haar jukbeenderen waren minder verfijnd.

Door het beeld en door schilderingen staat min of meer vast hoe ze eruitzag. Maar verder is er veel onzeker. „Er zijn meer vragen dan antwoorden”, aldus de Nederlandse egyptoloog Huub Pragt. „Vaststaat dat ze was getrouwd met Achnaton, die van 1352 tot 1336 v. Chr. regeerde. Waarschijnlijk was ze geen Egyptische maar kwam ze uit de buurt van waar nu het kalifaat van IS is gevestigd. Haar naam betekent in ieder geval ”de mooie die van verre is gekomen”.”

Haar man Achnaton brak met alle godsdienstige tradities en verhief de god Aton, altijd afgebeeld als een zonneschijf, boven alle andere goden. Pragt: „Dit wordt vaak opgevat als de invoering van het monotheïsme, maar daar was geen sprake van. Meerdere goden werden vereerd, maar één, de zonneschijf Aton, vervulde de prominentste rol. Op afbeeldingen zie je naast de zonneschijf van Aton nog andere emblemen van Egyptische goden afgebeeld staan. Als er sprake was van monotheïsme, had Achnaton dat nooit goedgekeurd. Hij was eerder anti-Amon. Dat had ook politieke achtergronden. Hij wilde af van de macht van de Amonpriesters, omdat die veel te groot was geworden.”

Achnaton liet in de koningsstad Thebe, nu Luxor geheten, overal de naam van Amon verwijderen. Mogelijk omdat hem in Thebe toch de grond onder de voeten te heet werd liet Achnaton 400 kilometer naar het noorden een nieuwe stad bouwen: Achetaton, het huidige Amarna.

Een jaar voor zijn dood stelde Achnaton Nefertiti aan als medeheerseres. Toen Achnaton overleed, dook de naam Neferneferoeaton op. Pragt: „Waarschijnlijk is dit Nefertiti. Vermoed wordt dat zij na het overlijden van haar man een mannennaam heeft aangenomen. Zeker is dat ze na de dood van haar man Amarna direct heeft verlaten en terugkeert naar Thebe. Naar het waarom kunnen we slechts gissen.”

Het graf van Toetanchamon werd in 1922 gevonden. Een jaar later werd in het graf de mummie van de jong overleden farao ontdekt in zijn sarcofaag. Is de mummie van zijn vader Achnaton ooit gevonden?

„Achnaton is zo goed als zeker in eerste instantie in Amarna begraven. Zijn graf is daarna kort en klein geslagen. Er zijn fragmenten van een grote granieten sarcofaag gevonden. Die is weer in elkaar gezet en staat nu in de tuin van het Egyptisch Museum in Caïro. Daar zie je Nefertiti als een soort beschermgodin op de hoeken van de kist staan met haar armen uitgespreid. Dat is zeer zeker de sarcofaag van Achnaton.

In het Dal der Koningen is tegenover het graf van Toetanchamon een zwaar toegetakelde mummie van een man gevonden: KV 55, Kings Valley 55. Het DNA van deze mummie heeft men vergeleken met dat van de mummie van Toetanchamon. Met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid zijn dit de stoffelijke resten van Achnaton.”

En waar is dan Nefertiti?

„Dat weten we dus niet. We hebben Toetanchamon, we hebben zijn vader Achnaton en van Nefertiti hebben we alleen de buste. Tot op heden dan.”

Nefertiti doet de spanning onder egyptologen oplopen

Wordt het de ontdekking van de 21e eeuw? Ligt in het graf van farao Toetanchamon in het Egyptische Dal der Koningen de mummie van de legendarische Nefertiti? De Britse egyptoloog Nicholas Reeves is ervan overtuigd, vakgenoten twijfelen.

Het nieuws ging in augustus als een lopend vuurtje rond: de Britse archeoloog Reeves, als egyptoloog verbonden aan de universiteit van Arizona, denkt twee geheime doorgangen te hebben ontdekt in de grafkamer van de Egyptische farao Toetanchamon. Achter de gemaskeerde wanden zou het graf van Nefertiti verborgen liggen.

De vondst van de tombe van Toetanchamon bijna een eeuw geleden door Howard Carter bracht een schok teweeg in de wereld. Als Reeves gelijk heeft, dan liggen er in die grafkamer van Nefertiti schatten die die van Toetanchamon doen verbleken. De spanning onder de egyptologen is bijkans om te snijden. Toen eind augustus de deskundigen op het gebied van de Egyptische oudheid in Florence op een congres samenkwamen, was Reeves dan ook het gesprek van de dag.

De Britse wetenschapper onderbouwt zijn stelling met het feit dat de grafkamer van Toetanchamon abnormaal klein is voor een farao. Reeves veronderstelt dat zijn graf niet af was en dat hij daarom in de tombe van Nefertiti zou zijn geplaatst, in een voorkamertje.

Bovendien werden de Egyptische koningsgraven van de 18e dynastie, waartoe onder anderen Toetanchamon behoort, volgens een vast patroon gebouwd: voorkamer, crypte en vier kleine kamers. Bij het graf van Toetanchamon ontbreken twee van de kleine kamers.

Reeves baseert zich voor zijn mogelijke ontdekking op driedimensionale scans van de grafkamer van Toetanchamon. De foto’s zijn gemaakt om een exacte kopie van de grafkamer in het Dal der Koningen te maken. De duizenden schuifelende, zwetende en hijgende toeristen zorgen voor schommelingen in de temperatuur en de vochtigheid in het graf, met alle gevolgen van dien voor de muurschilderingen in de grafkamer. De Egyptische autoriteiten wilden daarom de grafkamer een-op-een nabouwen, zodat het origineel intact blijft.

Op de scans meent Reeves in twee muren haarscheurtjes te zien. De haarscheurtjes moeten wijzen op doorgangen. De Nederlandse egyptoloog Huub Pragt: „Die grafkamers zijn compleet uit de rots gehakt. Als men dan een kamer wilde afsluiten gebeurde dat met tichelstenen. Dat zou hier dus ook zijn gebeurd en dat zou dan oneffenheden geven. Om maar direct met de deur in huis te vallen: ik begrijp wat Reeves bedoelt, maar ik zie het niet.”

„Reeves ziet afwijkingen in de pleisterlaag waarop de oude Egyptenaren hun schilderingen aanbrachten, maar die kan ik niet ontdekken”, stelt Pragt die er in één adem aan toevoegt dat Reeves niet de eerste de beste wetenschapper is. „Reeves is een groot geleerde.”

Pragt vindt het vreemd dat Reeves zijn bevindingen via internet heeft bekendgemaakt. „Via de website academia.edu heeft hij zijn ontdekking op internet gezet. Dat verbaast mij. Iedereen kan voor ”academia” een account aanmaken en daar van alles op zetten. Daar zit dus regelmatig materiaal tussen dat niet op een wetenschappelijke site thuishoort. Als ik Reeves was geweest, had ik mijn bevindingen nog niet openbaar gemaakt, maar had ik eerst met de Egyptische autoriteiten contact gezocht. Dan kun je samen onderzoek doen, en als je iets vindt kun je naar buiten treden. Nu zet hij zijn reputatie op het spel.”

Het zou overigens niet de eerste keer zijn dat Reeves onderzoek doet in het Dal der Koningen, brengt Pragt in herinnering. „Vijftien jaar geleden onderzocht hij met geavanceerde meetapparatuur een oneffenheid in de bodem voor de ingang van het graf van Toetanchamon. Ook toen liep de spanning op: wat zou er zijn? Het bleek uiteindelijk slechts te gaan om een eenvoudige scheur in de rotsen.”