Historicus George Harinck reist met Kuypers boek ”Om de oude wereldzee” in de hand ”de grote Abraham” 110 jaar later achterna. Dat levert een boeiend boek en dito beschouwingen op.

De gereformeerde staatsman, theoloog en journalist Abraham Kuyper (1837-1920) begon in 1905 een bijna tien maanden durende reis om de Middellandse Zee. Hij was overwerkt (dat duurde bij Kuyper nooit lang) en had de verkiezingen verloren. In Nederland had hij er even genoeg van.

Ansichtkaarten schreef hij tijdens zijn reis niet. Hij vond dat die voor lieden waren die elkaar niets te zeggen hadden en elkaar daarom maar een prentje stuurden. Maar Kuyper vond dat hij altijd wat te zeggen had. Daarom schreef hij tijdens de reis negentig lange brieven aan zijn drie ongehuwde dochters, Jo, Too en Henriëtte. Weer thuis in Den Haag schreef hij zijn reisverslag. Binnen een jaar na zijn thuiskomst verschenen er twee enorme pillen onder de titel ”Om de oude Wereldzee”, samen goed voor 1064 pagina’s.

Kuyper legde zijn nog altijd imponerende reis per spoor, boot en soms ook te paard af. De route was: Roemenië, Oekraïne, Rusland, Turkije, Israël, Egypte, Sudan, Griekenland, Italië, Tunesië, Algerije en Marokko. Zijn boek is geen gewoon reisverslag. Aan de hand van het landschap, de cultuur en de verschillende religies geeft Kuyper de ene na de andere beschouwing. Hij wil de volkeren- en cultuurwereld peilen en beoordelen. Want wie zou een normaal reisverslag beginnen met de titel: ”Het Aziatisch gevaar”? Het gaat dan over China. Volgens Kuyper zal de Chinees op den duur niet alleen de Japanner in kracht en ontwikkeling overtreffen, maar ook de Europeaan.

Opnieuw een reis

Historicus George Harinck, directeur van het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (1800-heden) van de Vrije Universiteit, reisde vorig jaar met een cameraploeg Kuyper na. Hij was met onderbrekingen drie maanden onderweg. Dat leverde het boek ”Aan het roer staat het hart” op. En de achtdelige serie ”Om de oude wereldzee”, die werd uitgezonden op televisie op NPO 2.

Geheel in overeenstemming met de tijdgeest is er tijdens en over deze reis ook geblogd en geappt. Origineel is het idee van de documentairemakers, die Harinck al snel meekregen om een beroemd geworden reis over te doen, bepaald niet. De Britse auteur en avonturier Redmond O’Hanlon maakte in 2009 dezelfde reis als Charles Darwin in de jaren 1831-1836. En onze nationale geschiedenisleraar Geert Mak maakte in 2010 dezelfde reis als de Amerikaanse auteur John Steinbeck. Die trok in het najaar van 1960 met zijn poedel Charley dwars door het toenmalige Amerika. Enkele jaren daarvoor zond de VPRO in maar liefst 35 afleveringen een door Europa rondtrekkende Mak uit. Harinck zelf beschreef in 2009 reeds Kuypers reis naar de Verenigde Staten in 1898.

Geschiedenis en actualiteit

„Kuyper verveelt nooit”, schrijft Harinck. Dat geldt ook voor ”Aan het roer staat het hart”. De beschouwingen van Kuyper over Jodendom, christendom en de islam, de naturalistische, polytheïstische en pantheïstische religies uit Azië, de politieke situatie in het Midden-Oosten, Griekenland en in de Oekraïne worden door Harinck gespiegeld aan de eigen tijd en cultuur. De voortdurende pendelbeweging vanuit de geschiedenis naar de actualiteit laat prachtig zien welke zaken veranderen en welke blijven.

Telkens vraagt Harinck over ingewikkelde kwesties naar de mening van specialisten. Kuyper doet dat niet. Die heeft overal zelf een mening over. Hoewel Harinck Kuyper in de context van de eigen tijd plaatst en hem niet voor de voeten loopt, heeft hij af en toe kritiek op Kuyper. Bijvoorbeeld als deze pogrom op de Joden in Odessa in 1905 wel heel erg vanuit Russisch perspectief bekijkt en nuanceert. Hier is echter het denkraam van de tijd waar Harinck bij Kuyper veel naar verwijst niet voldoende om de gruwel van het antisemitisme te peilen. Dat neemt niet weg dat Kuyper ondanks misvattingen het wezen van het Joodse volk goed getaxeerd heeft. Dat dit volk nog steeds bestaat komt volgens hem door zijn religie en hij was er van overtuigd dat dit volk nooit geabsorbeerd zal worden, maar als zelfstandige natie zal blijven bestaan. En daarom zal het Joodse probleem ook blijven bestaan, aldus Kuyper.

Ambivalent

Over de islam heeft Kuyper in zijn boek behoorlijk veel geschreven. Kuyper generaliseerde, zoals de meesten in zijn tijd. Hij spreekt over dé oosterling, dé moslim enzovoort. In zijn visie op de islam is Kuyper ambivalent. Aan de ene kant ziet hij veel schoons en verhevens in deze godsdienst. Ook ziet hij de islam, het Jodendom en het christendom als bondgenoten tegenover de heidense, seculiere wereld. Dat belet hem niet op te merken dat de islam het zwaard wet tegen de ongelovigen.

Als Kuyper zich wijdt aan zijn beschouwingen raakt hij pas echt op dreef. Hij ziet de geschiedenis als een strijd op leven en dood tussen wereldbeschouwingen. Hij stelt beginsel tegenover beginsel. Het overheersende thema voor Kuyper was de steeds grimmiger confrontatie met de islam. Religie is voor Kuyper, waar dan ook ter wereld, de samenbindende factor van een volk. Alles ziet hij uiteindelijk bepaald door religieuze beginselen. Harinck verbindt de titel van zijn boek ”Aan het roer staat het hart”, een dichtregel van Gerrit Achterberg, daarom terecht aan de inhoud van Kuypers gedachte dat de religie en niet het intellect van de mens zijn leven beheerst.

Visie op religie

Veel observaties van Kuyper hebben honderd jaar later weinig van hun geldigheid verloren. Hij schreef over de Koptische Kerk: „Geen christelijke kerk die zo hard, zo bitter, onder bloedige vervolgingen heeft geleden als die in Egypte.” Zowel Kuyper als Harinck is onder de indruk van zijn bezoek aan Israël. Kuyper voorzag de terugkeer van de Joden naar het Heilige Land, Harinck zag het bevestigd. Kuypers perspectief was westers en Europeaans. Mede daarom slaat hij op een aantal punten de plank mis. Dat geldt niet voor zijn visie op religie. Hier slaat hij de spijker op de kop: christenen mogen niets van hun godsdienst opgeven omwille van de islam en ze dienen tegenover de Joden de Christus te blijven belijden.

Boekgegevens

Aan het roer staat het hart. Reis om de oude wereldzee in het voetspoor van Abraham Kuyper, 
George Harinck; uitg. Prometheus, Amsterdam, 2015; ISBN 978 90 3514 342 5; 270 blz.; € 19,95.

Lees ook:

Om de oude wereldzee - deel 1 - Abraham Kuyper (boek) (Abraham Kuyper Collection, 01-01-1907)

Om de oude wereldzee - deel 2 - Abraham Kuyper (boek) (Abraham Kuyper Collection, 01-01-1907)