Dat betoogde dr. Hans Krabbendam gisteren tijdens een internationaal congres in Middelburg over Amerikaanse evangelisten in de periode 1830-2010. De conferentie ”Return to Sender: American Evangelical Missions in Europe, 1830-2010” was georganiseerd door dr. Hans Krabbendam (Roose­velt Study Center, Middelburg) en prof. dr. Stefan Paas (Vrije Universiteit/Theologische Universiteit Kampen),

In 1830 zonden Amerikaanse protestantse kerken voor het eerst zendelingen „terug” naar Europa, het begin van een omgekeerde zendingsstroom. Na de Tweede Wereldoorlog herontdekten Amerikaanse evangelicalen Europa als zendingsterrein en stuurden ze duizenden evangelisten de oceaan over. Europese en Amerikaanse deskundigen legden gisteren in de abdij van Middelburg de patronen bloot van deze Europees-Amerikaanse ontmoeting.

Amerikaanse evangelisten die na de Tweede Wereldoorlog Europa wilden bereiken met het Evangelie waren doortastend, maar ook naïef en bijna blind voor de geheel andere Europese cultuur, betoogde prof. John Corrigan (Florida, VS). Amerikaanse evangelisten waren geschrokken van de lege kerk­banken in de Europese landen na de oorlog. Die leegte betekende voor hen niet alleen een ruimte­lijke leegheid, maar symboliseerde ook een geestelijk vacuüm.

Optimisme overheerste vaak bij de evangelisten. Billy Graham klaagde niet over godsdienstige achteruitgang in Europa en zag de leegte juist als een kans en uitdaging. Evangelisten als Dwight L. Moody, Bill Sunday en Graham zelf maakten daarbij gebruik van moderne communicatiemiddelen, zoals advertenties in kranten en massale evangelisatiecampagnes. Graham beschouwde zichzelf als een soldaat die de oude christelijke orde van voor de oorlog probeerde te herstellen, een „christelijke theocratische orde” waarin alle godsdienstige verschillen zouden worden opgelost.

Niet christelijk

Prof. Paas zette uiteen dat zending in het 20e-eeuwse Europa steeds meer het karakter kreeg van confrontatie met een seculiere wereldbeschouwing, die als een alternatieve religie fungeerde. Het werk van Lesslie Newbigin en David Bosch vormde volgens Paas het fundament voor Noord-Amerikaanse evangelisten die de nadruk legden op theologisch onderwijs (Bijbelscholen) als deel van hun missie in liberaal Europa.

Het invloedrijkste model van evangelisatie in de huidige tijd is volgens Paas dat van neo­pentocostalisme, met een grote nadruk op holistische zending (genezing, rijkdom, gezondheid). De kerk wordt gezien als een kracht- en energiebron vanwaaruit de hele samenleving vernieuwd wordt. In Europa wordt deze beweging momenteel vertegenwoordigd door Afrikaanse migrantenkerken en de Australische Hillsong-gemeenschap. De Amerikaanse invloed is onmiskenbaar in deze beweging, zoals bij Kenneth Hagin en Oral Roberts. De meeste wetenschappers zien de neopentocostale beweging als een specifieke versie van Noord-Amerikaanse theologie.

Andere sprekers belichtten onder meer de invloed van populaire Amerikaanse muziek op zending en kerken, het culturele tegengeluid van Francis Schaeffer (1912-1984) en de evangelisatiecampagne van Billy Graham in Polen in 1978.

Schaeffer kwam naar Europa als een Amerikaanse fundamentalist, aldus Markku Ruotsila, om het werelddeel te verlossen van de liberale theologie, de moderne oecumenische beweging en alle afwijkende opvattingen van evangelischen. Schaeffer gold als een publieke christelijke intellectueel, maar voor critici was hij een pseudo-intellectueel die de Bijbel gebruikte voor zijn eigen conservatieve agenda.

Graham kon tijdens zijn campagne in 1978 geen politieke standpunten aan de orde stellen, zoals kritiek op het communisme, stelde Malgorzata Gajda-Laszewska uit Warschau. Door zijn bezoek werd de moeilijke positie van protestanten achter het IJzeren Gordijn echter wereldwijd bekend en werd de basis gelegd voor oecumenische contacten met de Rooms-Katholieke Kerk.