Door een afslanking van het ambtenarenkorps in te zetten en het zogenaamde nieuwe werken in te voeren, kreeg de rijksoverheid vanaf 2013 in toenemende mate te maken met leegstand. Om leegstaande gebouwen zo efficiënt en goedkoop mogelijk te beheren dan wel van de hand te doen, is van alle overheidsdiensten van de afzonderlijke ministeries die zich daarmee bezighielden op 1 juli 2014 één bedrijf gemaakt: het Rijksvastgoedbedrijf.

De leegstand waar de overheid nu mee kampt, verschilt van provincie tot provincie, maar landelijk gezien moet het Rijk tussen nu en 2020 zo’n 2,8 miljoen vierkante meter aan leegkomend of al leegstaand vastgoed afstoten. Het gaat om rijkskantoren, gevangenissen, defensieterreinen en kazernes; alles bij elkaar zo’n 30 procent van het totale onroerendgoedbezit van de rijksoverheid.

Extra kosten

Gratis is die leegstand natuurlijk niet. Volgens een vuistregel die het ministerie van Wonen en Rijksdienst hanteert, kost elke leegstaande vierkante meter de overheid momenteel zo’n 25 euro aan extra beheerkosten en financieringslasten. Per jaar maakt het ministerie een prognose van het aantal panden dat het Rijksvastgoedbedrijf wordt geacht te kunnen afstoten. Wat desondanks in de rijksgebouwenvoorraad blijft, levert het ministerie een kostenpost op van 25 euro per vierkante meter.

Dat met de vraag of het ministerie die 2,8 miljoen vierkante meter echt vóór 2020 kwijtraakt een financieel belang gemoeid is, staat dan ook buiten kijf.

De meningen daaromtrent lopen op z’n zachtst gezegd nogal uiteen. Een advies van het College van Rijksadviseurs aan minister Blok van Wonen en Rijksdienst was er vorig jaar duidelijk over: Blok, neem je verlies.

In het advies wordt becijferd dat van panden die drie jaar of langer leegstaan in de huidige markt eigenlijk alleen nog de grondwaarde minus de sloopkosten resteert. Van zeker 20 procent van het rijksvastgoed viel volgens het rapport nu al te zien dat ze nauwelijks van de hand te doen zijn. Vandaar het advies: sloop.

Ook de laatste directeur van de vroegere Rijksgebouwendienst zei vóór het ontstaan van het Rijksvastgoedbedrijf, in augustus 2013: „Je moet wel realistisch zijn. We ontkomen niet aan sloop.”

Inmiddels heeft Blok echter laten weten alle sloopadviezen voorlopig terzijde te willen schuiven. Eerst inzetten op transformatie en hergebruik, is zijn devies.

Wensdenken

Voor sceptici zou het een reden kunnen zijn de bewindsman te betichten van wensdenken. Daar hoort echter wel een maar bij. De rijksoverheid zit natuurlijk wel als een spin in het web van gemeenten en provincies en kan de marktwaarde van incourante panden of vastgoedcomplexen vergroten door met deze partijen in gesprek te gaan over het wijzigen van het stedenbouwkundig programma van eisen of het bestemmingsplan.

Een papieren realiteit is dat zeker niet. Op die manier is bijvoorbeeld het voormalig militaire terrein Stegerveld bij Ommen, inclusief de vier voormalige munitiemagazijnen, omgetoverd tot een zorglandgoed. De Tapijnkazerne in Maastricht is in 2013 via de gemeente Maastricht verkocht aan de provincie en Maastricht University, waarbij is afgesproken dat het omliggende terrein zal worden geïntegreerd in een nabijgelegen stadspark. En wie deze zomer een ommetje maakt over de Dr. C. Hofstede de Grootkade in Groningen zal daarbij geen vijf verdiepingen tellend belastingkantoor meer passeren. Het pand waarin de beambten vroeger hun werk deden, is in een gemêleerd woonappartement getransformeerd.

Alles bij elkaar is de rijksoverheid sinds 2011 al zo’n 630 vierkante meter aan rijksvastgoed kwijtgeraakt, dus dat er langs deze weg wel iets valt te halen, staat vast. Blok zei het onlangs zo: „Het geeft vertrouwen voor de afstootverplichting die nog rest.”

Kantoorkolossen

Met een beetje fantasie is het zelfs niet uitgesloten dat het Rijksvastgoedbedrijf voor 2020 zelfs het ministerie van Buitenlandse Zaken, waarin het de Binnenhofbewoners wil onderbrengen, aan de man weet te brengen. Is er dan een probleem?

Nou nee; lege kantoorkolossen in het centrum van Den Haag zijn dan wellicht niet voorhanden. Maar verder weg uit het centrum staan wel het ministerie van 
Sociale Zaken en Werkgelegenheid (vloeroppervlakte ruim 60.000 vierkante meter) en het ministerie van Verkeer en Waterstaat (bijna 40.000 vierkante meter). Kortom, aan ruimte geen gebrek.