Omdat Gij het zijt, groter dan ons hart, Die mij gezien hebt, eer ik werd geboren, staat te lezen op de merklap die om de hoek van de kooromgang hangt. Het borduurwerk is gemaakt door een gemeentelid dat enkele jaren geleden is overleden. Cent van Vliet, voorzitter van de kerkenraad, van de Stichting Vrienden van de Hooglandse Kerk en van de programmacommissie 700 jaar Hooglandse Kerk, kan zich haar nog goed herinneren.

Iets verderop, in de linkerzijbeuk, hangt een icoon dat begin juni in de kerk is aangebracht. „De koptische bisschop in Nederland heeft dit icoon gewijd”, vertelt Van Vliet. „Wij zijn als protestanten niet zo bekend met iconen, maar het is ontzettend interessant om de betekenis ervan te ontdekken.”

Kathedrale allure

De Hooglandse Kerk is een kerk in bedrijf, zoveel wordt wel duidelijk. Niet in de laatste plaats blijkt dit uit de bouw van een orgel in dezelfde zijbeuk als waar het icoon hangt. Stichting Cathedral Organ Leiden heeft ongeveer 500.000 euro bijeengebracht om hier een Engels orgel te bouwen van „kathedrale allure.” Ten minste 55 registers moet het krijgen, verdeeld over vier manualen en pedaal. Het wordt het grootste Engelse orgel van het Europese vasteland.

De kerk heeft een „betrokken vriendenkring”, vertelt de voorzitter van de Stichting Vrienden van de Hooglandse Kerk. „Nogal wat vrienden komen hier uit de buurt. Ze bezoeken onze diensten niet, maar steunen ons vanuit cultureel oogpunt met soms gigantische bedragen.”

Op 13 september vindt in de kerk de jubileumdienst plaats, precies 700 jaar na de inwijding van de kapel die de aanzet vormde van wat bijna een kathedraal zou worden (zie kader). Rond die datum organiseert de protestantse gemeente met de stichting diverse activiteiten: concerten, lezingen –onder meer over de organist Feike Asma–, een boekpresentatie en een kindermusical.

Nu al is er een tentoonstelling ingericht waarin de geschiedenis van de kerk langskomt. In een zogeheten schatkamer in de punt van het koor zijn schilderijen van de kerk te zien, afkomstig uit Museum De Lakenhal. Ook staat er een zilveren avondmaalsstel dat in het museum bewaard wordt. De gemeente maakt gebruik van een nieuwer servies.

Justinus van Nassau

Op de plaats waar in rooms-katholieke kerken het altaar staat, de belangrijkste plek in het koor en in de hele kerk, ligt een fraai versierde grafsteen. Hier ligt Justinus van Nassau, de enige buitenechtelijke zoon van Willem van Oranje, begraven. Justinus werd door zijn vader erkend en opgevoed. Hij studeerde in Leiden, twee jaar na het ontzet van de stad in 1574, en werd luitenant-kolonel in dienst van de staat. Later werd hij luitenant-admiraal en zelfs gouverneur van Breda, totdat deze stad in 1625 in Spaanse handen viel. Daarna vertrok hij naar Leiden, waar hij zes jaar later stierf. Zijn vrouw Anna van Mérode-Pietersheim overleed in 1634 en werd naast hem in de Hooglandse Kerk begraven. Van Vliet: „Koningin Beatrix en toen nog prins Willem-Alexander zijn hier in zijn studententijd weleens komen kijken.”

Ieder jaar komen er ruim 25.000 mensen zomaar de kerk binnenlopen. Ook buitenlanders weten het gebouw te vinden. De Engelstalige folders met uitleg over de kerk zijn op. „Mensen worden stil van de kerk”, zegt Van Vliet. „De eeuwenoude ruimte neemt hen op.”

Hooglandse Kerk Leiden 700 jaar

De Hooglandse Kerk te Leiden werd als houten kapelletje op 13 september 1315 in gebruik genomen. De kapel werd gewijd aan Sint Pancratius, die volgens overlevering rond 300 na Christus als 14-jarige martelaar in Rome stierf.

Al snel kwam er een stenen kerk op deze plaats. In de vijftiende eeuw ontstond zelfs het idee de kerk tot kathedraal te verheffen, hoofdzetel van een bisschop. Zover kwam het niet. De kerk kwam in 1572 in gebruik bij de protestanten.

Op dit moment houden de Leidse protestantse binnenstadsgemeente en de studentenekklesia er elke zondag diensten. De protestantse gemeente Leiden ontstond in 2006 na een fusie van de gereformeerde kerk en de hervormde gemeente in de sleutelstad.