Rooms-katholieken hebben bevoorrechte toegang tot de regering, zegt drs. Hamori Adam, godsdienstsocioloog aan de Karoli Gaspar Universiteit in Boedapest. „De regering zal hen altijd als eerste om advies vragen.”

De kerk zelf ziet dat een slag anders. Homor Gabor, secretaris-generaal van de Hongaarse katholieke kerk en woordvoerder van de bisschoppen, kijkt zuinig bij deze inschatting. „De politiek in Hongarije zit veel dichter bij de protestantse kerken dan bij de onze. Onze kerk verbiedt dat geestelijken een politiek ambt bekleden. Vergelijk dat eens met de vele protestantse pastors in het parlement.”

En ja, de Rooms-Katholieke Kerk (RKK) wordt wel om advies gevraagd, maar alleen af en toe, als het de kerk direct aangaat. „De regering voelt zich ook vrij ons advies naast zich neer te leggen. We hebben best de nodige teleurstellingen gehad.” Een aparte lobby bij het parlement kent de kerk niet.

Gabor heeft zijn kantoor in een grote villa aan de rand van het oude centrum van Boedapest. Vanaf de muur ziet paus Franciscus toe. Aan de ene kant ligt het Varosligetpark, met zijn fraaie monumenten en kasteel. Aan de andere kant ligt de hoofdstad met zijn regeringsgebouwen en de beroemde Donau op loopafstand.

Getto

Er zijn nogal wat maatschappelijke zaken die de kerk raken. In de tijd voor de Tweede Wereldoorlog runden de kerken vaak scholen, ziekenhuizen en andere instellingen. Niet-katholieke bronnen zeggen ook dat de RKK enorm veel grond bezat. Na de oorlog eiste de communistische regering dit allemaal op. De kerk werd in een isolement gedrukt.

De nieuwe regering koos in 1992 voor herstel. Dat betekende dat veel genationaliseerde instellingen teruggingen naar de oorspronkelijke eigenaren. Dat proces is vorig jaar afgerond.

Helemaal vanzelf verliep dat proces niet. Veel grote dorpen waarin vroeger scholen stonden, zijn nu grotendeels ontvolkt. Of de kerk is er verdwenen. Herstel van oude rechten bleek niet een kwestie van een knop indrukken.

Van alle scholieren in Hongarije bezoekt momenteel ongeveer 10 procent kerkelijke onderwijsinstellingen. De kerkelijke scholen volgen hetzelfde onderwijsprogramma als de staatsscholen, vaak met dezelfde boeken. „Als de kerk een andere visie heeft op bepaalde zaken, zoals abortus, komen die bij het godsdienstonderwijs terug”, zegt Gabor.

Net als de andere Hongaarse kerken ontplooit ook de RKK nog veel andere activiteiten. Gabor: „We hebben twee ziekenhuizen, bejaardentehuizen, instellingen voor gehandicapten, verslaafden en daklozen. Het geld daarvoor komt hoofdzakelijk van de overheid.”

Elite

Kerken zijn een „gerespecteerd onderdeel van de Hongaarse elite”, zegt socioloog Adam. „De regering nodigt kerken steevast uit voor herdenkingen. Ook in de media is er veel aandacht voor religieuze kwesties. Dat is allemaal heel anders dan onder het communisme.”

Voor een deel is dit zo omdat Hongarije naast de kerken weinig verenigingsleven kent. Adam: „De feodale mentaliteit is hier altijd blijven hangen. Mensen nemen weinig initiatieven. Ze zijn ook nauwelijks lid van maatschappelijke organisaties.”

De bevoorrechte plaats van de kerk heeft ook een keerzijde. „Godsdienst is zodoende ook gepolitiseerd. Alle regeringen na 1990 hebben religie gebruikt om zichzelf te rechtvaardigen. Kerken voelen zich op hun beurt weer verplicht daar waardering voor op te brengen.”

Ook dit ziet de leiding van de grootste Hongaarse kerk heel anders dan Adam. Gabor: „De media zwijgen ons voornamelijk dood. Heel af en toe wordt er eens een bisschop uitgenodigd, maar niet vaak. Alleen in enkele regio’s van het land wordt de kerk serieus door streekkranten gevolgd. De kerk heeft wel een eigen radiostation en tegenwoordig hebben we ook op de publieke tv eigen uitzendingen.”

De reputatieschade die de Rooms-Katholieke Kerk wereldwijd lijdt door het seksueel misbruik van kinderen, lijkt Hongarije voorbij te gaan, zegt Gabor. „We kennen weinig gevallen. Door het communisme had de kerk hier nauwelijks internaten. Misschien dat er daardoor minder kansen waren.”

Protestanten en rooms-katholieken hebben in Hongarije een redelijk intensief contact. „De vier historische kerken (katholieken, gereformeerden, luthersen en orthodoxen, EvV) kennen veel overeenkomsten”, zegt Gabor.

Tot de Tweede Wereldoorlog werden protestanten in Hongarije gezien als „tweederangsburgers”, zegt Adam. Daarna volgden de jaren van het communisme, waarin alle religies onder verdenking werden gesteld.

Gemengde huwelijken tussen protestanten en rooms-katholieken zijn tegenwoordig heel gangbaar. Adam: „ De praktijk is vaak dat zowel de dominee als de priester in de dienst optreedt. Ook binnen de Hervormde Kerk is dat aanvaard. Alleen heel trouwe kerkleden zullen dat hun kinderen afraden.”

Structurele samenwerking tussen de kerken is er eind januari altijd tijdens de Week van Gebed. „Die wordt volledig gezamenlijk georganiseerd”, vertelt Adam. „In die week zie je priesters op hervormde kansels, en calvinisten bij de methodisten.” Dit werkt al zo sinds de jaren tachtig.

Als kerken al samen bidden, kunnen ze misschien ook wel een gezamenlijke Reformatieherdenking houden. Gabor glimlacht bij de suggestie. „Een paar jaar geleden werd ik voor zoiets uitgenodigd. Op die 31e oktober ben ik daar toen geweest. Het was in een theater, en had dus meer een cultureel dan een kerkelijk karakter.”

Belasting

De afgelopen jaren was er in Hongarije veel te doen over de omstreden kerkwet uit 2010. Die bracht het aantal officieel geregistreerde kerken van ruim 300 ineens terug naar 14, en later 32.

In Hongarije is er echter een groot verschil tussen de status kerk en maatschappelijke vereniging. Op het belastingformulier kunnen burgers een kerk aankruisen die 1 procent van de reeds betaalde inkomstenbelasting moet krijgen. Adam: „Kerken zijn vrij waaraan ze dat geld besteden. Meestal financieren ze er sociale projecten mee.”

De oude kerkwet stamde uit 1990 en was een van de laatste regelingen van de socialistische regering. „Een voorbeeld van perestrojka, om het communisme te laten overleven”, zegt iemand die het van nabij meemaakte.

Nadeel van die wet was echter dat allerlei instellingen graag kerk genoemd wilden worden – om vervolgens de belastingcenten op te strijken.

De Rooms-Katholieke Kerk was tevreden met het oude systeem, zegt Gabor. „De nieuwe regeling heeft voor ons weinig veranderd.” Veel kleine kerken zijn wel ontevreden, en gingen –met succes– naar het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg. De regering bezint zich momenteel op een nieuwe regeling.

Honger

De eerste tien jaar na de val van het communisme kende de samenleving openheid voor het christelijk geloof en de kerken. Maar de geestelijke honger lijkt weer verdwenen. Adam: „Van de bevolking gaat 13 procent ten minste maandelijks naar een kerk; 7 procent gaat wekelijks. Ruim 7 procent is uitgesproken antireligieus. De groep die daartussen zit, toont weinig interesse in een kerk.”

Raadselachtig voor Adam is dat het percentage mensen dat zegt in God te geloven wel toeneemt. „Dat duidt op een individualisering van het geloof. De rol van de kerk beperkt zich dus meer tot doop, trouwen en begraven.”

In de Rooms-Katholieke Kerk ziet men dezelfde patronen. Gabor: „Elke zondag komt 10 procent van de gelovigen in de kerk. Dat is al jaren stabiel.”

Tussen de wereldoorlogen kwam wel 30 procent. Daar staat tegenover dat er nu in stedelijke gebieden gemeenten zijn van voornamelijk jonge gezinnen met kinderen. „Dat soort gemeenten heeft aantrekkingskracht.”

Het totaal aantal aanhangers van de Rooms-Katholieke Kerk in Hongarije neemt wel wat af. „ Maar het aantal volwassenen dat zich laat dopen neemt juist jaarlijks toe.” Mensen geloven nu bewuster, denkt Gabor.

Volgens Adam zijn de kerken beter in het werven van mensen onder hogere sociale klassen dan onder laag opgeleiden. „Kerken lijken daar tevreden mee. Maar het zegt in feite dat de kerk niet in staat is haar boodschap over te brengen aan de lagere klassen.”

Het meedoen aan de confirmatie (een woord dat zowel door katholieken als protestanten wordt gebruikt voor het doen van belijdenis) daalt volgens Adam al jaren. „Jongeren deden dat voorheen vooral om te voldoen aan de verwachtingen van ouders en grootouders. Veel oudere mensen die nog voor het socialisme waren geboren, hechtten hier sterk aan. Maar die generatie sterft uit. De interesse in het doen van belijdenis slinkt daardoor. En soms is de confirmatie ook het afscheid van de kerk.”

serie

Christendom in Europa

Dit is het zesde deel van een tiendelige serie over de toekomst van het christendom in Europa. In september verschijnt deel 7: Duitsland.

Joden nu broeders van de calvinisten

Ooit was Hongarije voor 95 procent protestants. Toen kwam de contrareformatie. Velen die in 1600 in een calvinistisch land werden geboren, zijn in een rooms-katholiek land gestorven.

Het oosten van Hongarije bleef overwegend protestants. Maar door de herziening van de grenzen in 1920 woonden veel Hongaren ineens in een buurland.

Officieel bestaat er daarom verschil tussen de Hervormde Kerk in Hongarije (alleen in het land zelf) en de Hongaars Hervormde Kerk (in de buurlanden). In 2009 was er voor het eerst een eenheidssynode van de Hongaarse hervormde kerken (trouwens ook wel gereformeerd genoemd).

Bisschop Istvan Szabo excuseert zich er uit eigen beweging voor dat de kerk niet sneller herstelt van het communisme. „De kerk heeft veertig jaar in coma gelegen. Inmiddels lopen we weer een beetje, maar verwacht niet dat we al meedoen aan een olympische marathon.”

Cijfers over kerkelijke lidmaatschappen zijn in Hongarije onduidelijk. De aantallen komen uit volkstellingen. Maar in de census in 2011 werden andere vragen gesteld dan in 2001, waardoor de getallen sterk verschillen en niet vergelijkbaar zijn.

Volgens de census in 2011 behoort 11,6 procent van de Hongaarse bevolking tot de Hervormde Kerk. Bisschop Szabo schat dat hoger in: „Ongeveer 20 procent van de bevolking is gereformeerd gedoopt. Slechts 4 of 5 procent van de bevolking laat iets van geestelijk leven zien, waarbij ik geen oordeel uitspreek over de rest. Onze harde kern die elke week komt, ligt tussen de 2 en de 4 procent.”

Het doen van belijdenis is niet populair, geeft Szabo toe. „Maar dat is het nooit geweest. Slechts de helft van de kinderen die worden gedoopt, worden 14 jaar later geconfirmeerd.”

Of 14 misschien te jong is? Szabo steekt zijn handen in de lucht en lacht: „Voegt u zich in een debat van 500 jaar. Bij Calvijn zie je die discussie al. Ik houd het op 14. Ik benadruk dat confirmatie een belijdenis is van persoonlijk geloof. Het geeft geen toegang tot de ambten, maar wel tot alle voorrechten van de gemeente van Jezus Christus.”

Veel gemeenten zijn actief in scholen, ziekenhuizen en andere instellingen die na de val van het communisme bij de kerk zijn teruggekomen. De kerk is actief in sociaal werk, onder meer onder de Roma. „De kerk heeft de plicht deze arme mensen er bovenop te helpen.”

Tegenover de Joden in Hongarije stelt de kerk zich voorzichtiger op dan vroeger, toen er veel zendingsdrang was. „Onze algemene boodschap aan alle mensen is nog altijd dat Jezus de Weg is. Maar met de Joden voelen wij de pijn van de Holocaust”, zegt de bisschop, wiens (groot)ouders een onderscheiding van Yad Vashem hebben voor hun verdiensten tijdens de oorlog. „Ik voor mij zeg: God heeft het Joodse volk uitverkoren, en Hij geeft die verkiezing niet op. Het zijn onze broeders en zusters.”