Vanaf 1838 hadden de als sprookjesvertellers vermaarde broers Wilhelm en Jacob Grimm woorden verzameld, de geschiedenis van de woorden achterhaald en citaten gezocht om het gebruik ervan te onderbouwen. In het voorwoord van deel 1 maakt Jacob Grimm duidelijk dat dit woordenboek een nationaal gebeuren is: „Geliefde Duitse landgenoten, uit welk rijk en van welk geloof u ook bent, treedt binnen in de hal die voor u allen opengaat, de hal van uw oeroude taal.”

Verder dan de eerste delen kwamen Jacob (1785-1863) en Wilhelm (1786-1859) begrijpelijkerwijs niet. Jacob nam de letters A, B, C en E voor zijn rekening, Wilhelm de letter D. Dit kolossale werk werd pas in 1960 voltooid; toen kwam deel 32 uit. Het ”Duitse woordenboek” was een van de weinige projecten waarin West-Duitsland en de DDR samenwerkten.

De in Danzig geboren schrijver Günter Grass (1927-2015) heeft in de roman ”De woorden van Grimm. Een liefdesverklaring” (oorspronkelijk in 2010 verschenen onder de titel ”Grimms Wörter. Eine Liebeserklärung”) de ontstaansgeschiedenis van dit monumentale werk uit de doeken gedaan. De Grimms verzamelden de informatie over de Duitse woorden op kaarten en kregen daarbij steun van allerlei kenners van de cultuurgeschiedenis. Hun bedoeling was het zichtbaar maken van de rijkdom van de Duitse taal, en in het kielzog daarvan de veredeling van het spreken en denken.

Grass kijkt over hun schouder mee hoe zij aan het werk zijn, de oorsprong van woorden tot in het Sanskriet terugvolgen en af en toe stevig aan het bakkeleien slaan. De gebroeders Grimm hebben heldere overtuigingen op politiek gebied en kiezen de waarheid boven hun loopbaan wanneer de koning van Hannover de grondwet nietig verklaart. Een betrekkelijk rustige periode in hun leven breekt aan wanneer koning Willem-Frederik IV van Pruisen hen financieel in de gelegenheid stelt om, zonder dat ze andere verplichtingen hebben, aan het woordenboek van de Duitse taal te werken.

In de buurt van het Berlijnse Tiergartenpark vinden de ongehuwde Jacob en de met Dorothea Wild getrouwde Wilhelm samen met hun twee kinderen een fraai onderkomen dat de mogelijkheid biedt tot lange wandelingen en diepgaande gesprekken.

Woordacrobaat

De hartstocht voor de taal verbindt Günter Grass met de beide broers Grimm. Grass is een woordacrobaat en op hun eigen manier zijn de Grimms dat ook. De citaten die de Grimms ter ondersteuning van hun afzonderlijke woorden gebruiken, maken de scheppende kracht van de taal zichtbaar. Elk woord onthult verhalen die het leven op een nieuwe manier laten ervaren. Dat is speels en amusant. Een mooi voorbeeld van een dergelijke uitwaaierende betekenis is het woord ”Atem”, in het Nederlands adem of asem, en de verwijzing naar de aanduiding van „doedelzakspelers die voor geld hun asem uitblazen” als „ademverkopers.”

Günter Grass voelt zich verwant met Jacob en Wilhelm Grimm en nestelt zich tussen hen in wanneer ze op een bankje in de Berlijnse Tiergarten genieten van het uitzicht op de vijver met het Venusbeeld. Hij is zelfs een beetje jaloers op hun taalvirtuositeit. Tegelijk met het verhaal over het ontstaan van het woordenboek geeft de verteller Grass een beeld van de geschiedenis van Duitsland tijdens de negentiende en de twintigste eeuw. Het werk aan het woordenboek gaat immers na de Grimms door en ook de taal zelf verandert. Die veranderingen maakt Grass zichtbaar.

In het beeld van de geschiedenis verwerkt Grass zijn eigen levensverhaal, tot en met zijn verblinding als piepjonge soldaat door het nationaalsocialisme en zijn latere keuze voor de sociaaldemocratie. Van het christelijk geloof moet hij duidelijk niets hebben en nog minder van het calvinisme. Over de Duitse christendemocratie is hij ongenuanceerd kritisch. Willy Brandt van de SPD is zijn onaantastbare held. De Bijbel is voor hem een verzameling interessante verhalen en niet meer dan literatuur. Voor de gezaghebbende Bijbelvertaling van Maarten Luther als taalschepping heeft hij groot respect. Luther komt zeer frequent in deze roman voor.

Knappe prestatie

In zijn mooie en eerlijke nawoord verdedigt de vertaler, Jan Gielkens, de door hem gevolgde vertaalstrategie. Volgens Gielkens hoeft de Nederlandse lezer niet te struikelen over de vele verwijzingen bij Grass en is het boek goed te volgen. Dat lijkt mij te optimistisch. De humor ligt bij Grass vaak in de soevereine omgang met citaten uit literaire werken die bij de lezer bekend worden verondersteld. Dat totale veld van verwijzingen naar de gotische bisschop Wulfila met zijn vertaling van het Nieuwe Testament, naar Goethe, Schiller, de dichters uit de baroktijd, naar Lessing, Herder, Novalis, Fontane en Gutzkow enzovoort vindt in Nederland geen resonantie. Luther en de lieddichter Paul Gerhardt zijn de enige uitzonderingen. Dit neemt niet weg dat Gielkens een knappe prestatie heeft geleverd met de vertaling van een roman die op het eerste gezicht onvertaalbaar lijkt.

Boekgegevens

De woorden van Grimm. Een liefdesverklaring, Günter Grass; 
uitg. Meulenhoff, Amsterdam, 2014; ISBN 978 90 2908 906 7; 391 blz.; € 29,95.