„Overwin vijand door de liefde”
Als religies iets willen bijdragen aan de wereldvrede, moeten zij godsdiensten van vrede zijn. De Duitse theoloog Jürgen Moltmann betoogde donderdag in Kampen dat kerk en theologie het vijanddenken moeten afbreken met de macht van de liefde. „Vrede is daar waar het gemeenschappelijke goede leven wordt geleefd, in één woord: sjaloom.”
Moltmann deed vooral in de jaren zestig en zeventig van zich spreken. Door de optimistische toonzetting van zijn boek ”Theologie van de hoop” verwierf hij de bijnaam ”theoloog van de hoop”. Zijn boek ”De gekruisigde God” was een reactie op de ”God-is-doodtheologie”. Hij hield zich eveneens sterk bezig met vragen rondom oorlog en vrede en ontwikkelde een soort marxistisch messianisme dat niet alleen droomde over sociale vrede, maar ook over vrede tussen mens en natuur.
Moltmann acht het typerend voor de christelijke verkondiging dat deze een scheiding aanbrengt tussen staat en godsdienst. In de uitspraak: „Geeft dan den keizer, dat des keizers is, en Gode, dat Gods is”, is de antieke cultus van de keizer als God opgeheven. „De christen vereert de keizer niet, maar doet voorbede voor hem, evenals voor armen en zieken, in het bijzonder voor de bedreigde mens. Met de scheiding tussen God en keizer eindigt de religieuze eenheidsstaat. De staat wordt godsdienstig neutraal en garandeert niet meer het recht van slechts één religie, maar van de individuele godsdienstvrijheid.”
In deze wereld wordt de vrede niet alleen door geweld van staten bedreigd, maar ook door het terrorisme. Moltmann voerde een pleidooi voor interventie van de VN, die zich laat leiden door principes van het volkenrecht. Het christendom moet zich inzetten voor vrede door recht, aldus Moltmann. Maar hoe is de vijand te overwinnen? Moltmann stelde als regel: wie de vijand alleen met geweld wil overwinnen, zorgt voor een spiraal van geweld. De eerste stap van liefde tot de vijand is het zich bevrijden van vijandschap. „Wanneer we niet vijandig reageren op de vijand, scheppen wij bij hem de mogelijkheid om zijn vijandschap af te leggen en zich te bezinnen op het gemeenschappelijke leven in vrede.”
In deze onverloste wereld is het geweldsmonopolie van de staat nodig om de uitwendige vrede te verzekeren en het opkomende terrorisme te bestrijden, aldus Moltmann. De staat kan echter niet door politieke maatregelen of militaire acties de harten van mensen veranderen en uit vijanden goede vrienden of goede buren maken.
Prof. dr. G. C. den Hertog, hoogleraar ethiek aan de Theologische Universiteit van Apeldoorn, vindt dat uit Moltmanns werk geen naïef optimisme blijkt, maar dat zijn werk een belangwekkende bezinning biedt op de vraag hoe wij de boze kunnen weerstaan. Toch is het schema van Moltmann -de vredesboodschap van de kerk contra de machten van geweld en haat- te simplistisch, vindt prof. Den Hertog. „Jezus bracht ook twist en onenigheid.” Prof. Den Hertog wees daarbij ook op de lijdende Knecht des Heeren bij Jesaja. „Deze is niet een medeslachtoffer, maar de soevereine bevrijder van schuld. Verzoening is daar waar God in Jezus in het leven van de mens gaat en de haat en wanhoop overwint.”
Prof. dr. V. Kuster (ThUK) zag als kenmerkend voor deze tijd de globalisering van de wereld door het neoliberale kapitalisme van de pax americana. „Ik deel niet het optimisme van Moltmann dat het christendom zich voor de wereldvrede moet inzetten. De oecumenische beweging bevindt zich in een diepe crisis, het welvaartsevangelie beleeft een hoogconjunctuur. Liefde tot de vijand herinnert mij aan het dubbelgebod van de liefde. De interreligieuze dialoog heeft men altijd vanuit een ideaal gevoerd. Maar sinds de elfde september moeten we in die dialoog ook de conflicten verwerken die ontstaan zijn als gevolg van het fundamentalisme.”
Dr. P. Vos van de Gereformeerde Hogeschool in Zwolle vindt dat Moltmann terecht wijst op liefde tot de vijand. „Maar is deze liefde vrij van geweld als zij aangewezen is op steun van de staat? Betekent de scheiding van godsdienst en staat zoals Moltmann die als ideaal ziet, dat er geen enkele betrekking tussen beide is?” Dr. Vos constateerde dat volgens Moltmann de staat enerzijds neutraal moet zijn en zich anderzijds actief moet inzetten voor godsdienstige gemeenschappen. Dr. Vos: „Maar hoe verhoudt dat laatste zich tot de neutrale houding van de staat? De privatisering van de godsdienst heeft tot grote problemen geleid, zoals het verbod in Frankrijk om religieuze uitingen te tonen in het publieke leven. Deze politieke dwang bedreigt de religieuze pluraliteit.”
