Toen Abraham Kuyper in 1905 en 1906 reisde rond wat hij „de oude wereldzee” noemde, was dat een hele krachttoer. Per trein, schip of rijtuig trok de voorman van de gereformeerden over de Balkan, door de Krim, Turkije en landen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. In totaal was hij bijna een jaar onderweg, met een korte onderbreking omdat een van zijn dochters in het ziekenhuis belandde.

De weerslag van zijn reis beschreef Kuyper in ”Om de oude wereldzee”, deel 1 en 2. Harinck: „Kuyper vergelijkt de hele tijd. Niet dat hij in hokjes dacht, maar zo ging dat in die tijd. Hij had dat onderscheiden geleerd tijdens zijn studie theologie in Leiden.”

Het was niet Harinck zelf die het plan maakte om Kuypers reis over te doen, „hoewel dat best had gekund.” Vorig jaar werd hij benaderd door documentairemakers Hans Hermans en Martin Maat. Aanvankelijk wilden ze vooral informatie van Harinck, die onder meer directeur is van het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands protestantisme (1800-heden) aan de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam. En er werd nagedacht over wie de presentatie van de IKON-tv-serie op zich moest nemen. „Op een gegeven moment zeiden ze: Kun jij het niet doen? En eerlijk is eerlijk: dat was voor mij wel de kers op de taart.”

De documentairemakers, een cameraman, een geluidsman en Harinck reisden vorig jaar langs de route die ook Kuyper volgde. In tegenstelling tot de oud-premier reisden ze telkens twee weken. Daarna vlogen ze terug naar Nederland, verwerkten het materiaal en gingen korte tijd later opnieuw twee weken op pad. „Het was een raar jaar”, zegt de historicus. „Al het andere moest ervoor opzij worden gezet. Ik kon nauwelijks lesgeven aan de VU. Maar het heeft ook heel veel opgeleverd: onder andere mijn reisboek.”

Wat was voor de 68-jarige Kuyper in 1905 eigenlijk de aanleiding om een maandenlange reis te gaan maken? Harinck: „Kuyper had de verkiezingen verloren en voelde zich naar een zijspoor gerangeerd. Hij was nog vitaal, en ging doen wat hij allang wilde maar door zijn drukke leven nooit had kunnen doen: een reis maken door de landen rond de Middellandse Zee.”

Kuyper wilde zich verdiepen in een regio die „toen en nu instabiel is”, aldus Harinck. Hij wilde „de Levant” zien, zoals hij het zelf noemde, en Palestina. Hij besloot eerst enkele weken bij te komen van de verkiezingen, en ging „kuren”, in Zuid-Duitsland. „Uit de brieven aan zijn dochters, die zich in het documentatiecentrum aan de Vrije Universiteit bevinden, blijkt dat hij de eerste tijd nog wat mat is. Maar na een maand of twee gaat er een knopje om. Hij gaat op reis en heeft er zin in.”

Zo’n enorme reis als Kuyper maakte was destijds uitzonderlijk, en ook nu nog, aldus Harinck. „Het waren toentertijd enkelingen die zoiets ondernamen, vooral avontuurlijk ingestelde miljonairs. Kuyper was weliswaar een staatsman, maar hij wilde aanvankelijk zo veel mogelijk incognito reizen. Dat lukte maar deels. Soms genoot hij er ook van als juist op de moeilijke momenten –want die waren er zeker op de reis– een helpende hand werd toegestoken omdat men wist dat er een oud-premier op stap was.”

Welke ervaringen die Kuyper had, herkende u tijdens de reis?

„Kuyper beschrijft de timide houding van christenen in gebieden waar de islam overheerst. Dat zagen wij ook. Christenen vormen in veel landen in en om het Midden-Oosten een minderheid. Bij de kopten in Egypte zag ik een houding van: „Alles wat er in dit land gebeurt, overkomt ons.” Dat is een enorm verschil met activistische christenen, van wie Kuyper een representant was.

Wat daarnaast ons en Kuyper opviel, is de enorme rol van de islam. Afgaande op wat Kuyper erover schrijft, gecombineerd met mijn eigen waarneming, is mijn indruk dat de positie van die godsdienst in de afgelopen eeuw alleen maar sterker is geworden.

De derde overeenkomst is de instabiliteit. Die was er een eeuw geleden al in het gebied dat Kuyper bereisde, en die is er nu nog steeds. We waren bijvoorbeeld op de Krim, kort na de annexatie van dat schiereiland door Rusland. Naar Syrië konden we niet, terwijl Kuyper er wel geweest is. Opvallend is overigens wat Kuyper schrijft over de Krim. „Alleen de Russen kunnen er wat van maken”, concludeert hij. Kuyper schuwt in zijn reisbeschrijving bepaald niet om stellingen te poneren over landen en volken.”

Kuyper zocht bewust de grenzen van de invloedssferen van christendom en islam op. Waarom?

„Om meerdere redenen. Hij is geïnteresseerd in de mystieke islam en in de manier waarop deze godsdienst omgaat met regels. Hij heeft waardering voor de toewijding die moslims tonen en ook voor de wijze waarop ze voor Allah opkomen. Dat zouden christenen meer mogen doen, concludeert hij. Hij verdiept zich in de mystiek door de dans te bekijken die derwisjen opvoeren. Dat zijn soefi’s, leden van een mystieke stroming binnen de islam. Hij toont zich bezorgd over wat hij ziet: als je via een extase een band krijgt met God, zou je daaruit zonder tussenkomst van anderen kunnen weten wat God wil. Kuyper is bang voor ontsporingen daarin, en verwijst naar de wederdopers in Münster in de 16e eeuw. Als een godsdienst geen kader heeft, kunnen volgelingen alle kanten op, aldus Kuyper. Hij schrijft dat de islam op die manier de wereld kan veroveren.”

Is hij daarin profetisch? Radicale islamieten willen niets liever.

„Dat lijkt erop. Kuyper koppelt die veroveringsdrang aan de licht ontvlambare aard van de oosterling. In combinatie met een massabeweging noemt hij dat gevaarlijk. Hij verwijst onder meer naar de pogrom in Damascus in 1860, waarbij honderden christenen vermoord zijn. Kuyper ontmoet in 1905 nog overlevenden daarvan en wordt zich bewust van de risico’s van radicale bewegingen.”

Vergelijkt Kuyper ook het bevindelijke geloof onder christenen met de mystieke islam?

„Daarover lees je in zijn reisverslag minder, maar wel in de meditaties die hij tijdens zijn reis schrijft. Die worden gepubliceerd in het kerkelijke weekblad De Heraut. Het thema is: ”Nabij God te zijn”. Kuyper waarschuwt dat het christendom niet moet verworden tot een godsdienst van regeltjes. Wie geen levende band heeft met God, mist het belangrijkste, concludeert hij.”

Wat was uw bijzonderste ervaring tijdens uw reis?

„Dat was toch wel het bezoek aan Israël. Ik was er nooit eerder geweest en vond het al indrukwekkend om Jeruzalem in te rijden. Maar ook als je kijkt naar honderd jaar geleden en nu, dan moet je zeggen dat van de landen die Kuyper en wij bezochten, geen enkel ander land zo’n enorme ontwikkeling heeft doorgemaakt als Israël.

Kuyper kan bovendien nooit vermoed hebben dat de terugkeer van de Joden zo’n vlucht zou nemen. In zijn tijd is Palestina een achtergebleven gebied, dunbevolkt, bestuurd door het dan nog bestaande Ottomaanse Rijk. Kuyper is lyrisch over zijn bezoek aan Israël, en ik snap dat wel enigszins. Ook op mij heeft het grote indruk gemaakt.”

Opnieuw een boek over een wereldreis

Meer dan duizend bladzijden omvatte ”Om de oude wereldzee”, het tweedelige verslag dat Abraham Kuyper schreef over zijn reis rond de Middellandse Zee. Het relaas werd meermalen herdrukt.

Historicus prof. dr. G. Harinck (1958) deed het qua geproduceerde pagina’s wat kalmer aan dan de gereformeerde voorman. Zijn reisverslag ”Aan het roer staat het hart” (uitg. Prometheus/Bert Bakker), houdt op bij 270 bladzijden. Het boek is volgens Harinck een extraatje bij de achtdelige televisiedocumentaire die de IKON op zondagavond uitzendt. Voor de documentaire bezocht Harinck locaties die Kuyper ook aandeed, en sliep zo mogelijk in dezelfde hotels. In ”Aan het roer staat het hart” doet hij niet alleen verslag, maar behandelt hij ook Kuypers analyses en beschrijft hij hoe hij daarover onderweg spreekt met journalisten, geestelijken en academici. Harinck deed tijdens de reis ook verslag op een blog.

Enkele jaren geleden reisde Harinck door de Verenigde Staten, om de locaties te bezoeken die Kuyper aandeed tijdens zijn reis door dat land. In 1898 vertrok de voorman van de Gereformeerde Kerken in Nederland naar de Verenigde Staten om een eredoctoraat van Princeton University in ontvangst te nemen, en om een lezingenserie te verzorgen aan het naastgelegen presbyteriaanse seminarie. Daarnaast bezocht hij de grote steden aan de oostkust en deed hij Nederlandse emigrantengemeenschappen aan. Harinck vertelt over die reis in ”Mijn reis was geboden. Abraham Kuypers Amerikaanse tournee” (uitg. Verloren, 2009).

Het neocalvinisme, waarvan Kuyper min of meer de uitvinder is, is een van de specialismen van Harinck. De historicus is directeur van het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (1800-heden) van de Vrije Universiteit in Amsterdam, directeur van het Archief- en Documentatiecentrum van de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt in Kampen en namens dit instituut bijzonder hoogleraar geschiedenis aan de Theologische Universiteit Kampen.

Lees ook in Digibron

Om de oude wereldzee - deel 1 - Abraham Kuyper (boek) (Abraham Kuyper Collection, 01-01-1907)

Om de oude wereldzee - deel 2 - Abraham Kuyper (boek) (Abraham Kuyper Collection, 01-01-1907)