Schokkend genoeg heeft de 27-jarige Duitse copiloot Andreas Lubitz dinsdag vermoedelijk expres het vliegtuig laten crashen, bleek donderdag. Kennelijk gaat het om zelfmoord, er zouden geen terroristische motieven zijn.

De copiloot onderbrak zijn opleiding met zes maanden, volgens de krant Frankfurter Allgemeine Zeitung wegens een burn-out. Hij zou zes jaar geleden aan een zware depressie hebben geleden. Volgens de Duitse krant Bild was de copiloot in 2009 enige tijd opgenomen in een psychiatrische inrichting. Hij zou anderhalf jaar onder psychiatrische behandeling hebben gestaan.

„Ik wil benadrukken dat we de oorzaak van de ramp nog niet precies weten”, reageert Westerduin. „We moeten voorzichtig zijn met speculaties. In geval van een suïcidale actie handelde de man wellicht in een vlaag van verstandsverbijstering. Misschien was hij zo bezig met zijn eigen ellende dat hij zich niet realiseerde dat ook veel anderen zouden sterven.”

Kan iemand die kampt met psychiatrische problemen nog als piloot werken?

„Dat luistert nauw. Ook vliegers maken stressvolle periodes mee; echtscheiding of verlies van een kind bijvoorbeeld. Als iemands psychische problemen van tijdelijke aard zijn, vind ik niet dat je kunt zeggen: „Jij mag nooit meer vliegen.” Vliegers zijn veerkrachtig. De zaak ligt anders als iemand permanent problemen heeft en er sprake is van een persoonlijkheidsstoornis.”

Is er in de luchtvaart voldoende aandacht voor het geestelijk wel­bevinden van piloten?

„Die aandacht is toegenomen, al valt er nog best wat te verbeteren. Een verantwoordelijkheid van luchtvaartmaatschappijen en de vliegergemeenschap. Let niet alleen op technisch vliegerschap, maar ook of iemand goed in zijn vel zit. In de opleiding ondergaan vliegers psychologische tests. Keuringen van vliegers waren zeker een aantal jaren geleden nogal medisch georiënteerd. Zijn oren en ogen nog goed? Nu is er ook meer aandacht voor het persoonlijk functioneren en welzijn. Als iemand in een echtscheiding ligt, moet een luchtvaartmaatschappij daar aandacht aan besteden. Vliegers hebben een stressvol beroep. Er kan sprake zijn van overmatig drankgebruik of drugsgebruik. Let wel: 85 procent van de piloten handelt zuiver.”

Recent startte de Vereniging Nederlandse Verkeersvliegers met Stichting Aviation Mediation –die bemiddelt bij conflicten in de luchtvaart– een project waarbij vliegers elkaar „meer in de gaten houden.” „Het project wil sociale controle onder vliegers bevorderen”, zegt stichtingsvoorzitter Westerduin. „Als een piloot merkt dat een collega depressief is, zal die hem moeten doorverwijzen naar hulpverlening. Gelukkig zijn veel piloten op dit punt verantwoordelijk bezig.

Het klopt dat vliegers niet gauw hulp vragen. Zeker piloten uit de militaire luchtvaart zijn soms machotypes, al is dat een uitstervend ras. Punt is dat een vlieger liever in de lucht is dan op het hoofdkantoor. Maar tijdens de vlucht heeft hij wel te maken met management en ondersteunende diensten. Dat vraagt goede communicatieve vaardigheden.”

Westerduin bemiddelt in conflicten tussen vliegers. „Het komt voor dat gezagvoerder en copiloot ruzie hebben en in de cockpit niet met elkaar communiceren. Bloedlink. Er zijn conflicten tussen vliegers en de organisatie waarvoor ze werken. Ooit had een ervaren gezagvoerder ruzie met ondersteunende diensten, waaronder de technische dienst. Een eigenwijze man, die vaak wel gelijk had. De gezagvoerder hoorde dat hij kon vertrekken als hij zich niet zou aanpassen. Vervolgens liet hij de copiloot het vliegtuig controleren, om zelf geen gedoe met de technische dienst te krijgen. Dan is de veiligheid in het geding. De gezag­voerder ging praten met de partijen waarmee hij ruziede. Het conflict werd opgelost. Communicatie is zo belangrijk.”

„Corrigeer elkaar in cockpit”

Er is zeker oog voor het psychisch welzijn van vliegers, vindt de Amstelveense piloot Koos van der Vegte (30.000 vlieguren). „Tijdens keuringen is ook aandacht voor hun psychisch welzijn.”

Vooral na de ramp in Tene­rife in 1977 (583 doden), waar een KLM-toestel bij betrokken was, zijn de „ogen geopend” voor de mentale kant van het vliegerschap. „Toen ontstond Crew Resource Management, dat goed omgaan met spanningen en het belang van onderlinge communicatie benadrukt.” Goed is dat de hiërarchie onder de bemanning is afgenomen, vindt hij. „Vroeger stond de gezagvoerder op een voetstuk. Dat bemoeilijkte vlotte communicatie.”

Luchtvaartpsycholoog Agnes Koch doet psychologische tests bij vliegers in spe. „Ik let op iemands emotionele stabiliteit. Mensen moeten om kunnen gaan met hoge druk. Verder moeten ze in moeilijke situaties snel een verstandige beslissing kunnen nemen; dat vergt zelfvertrouwen. Piloten dienen hun verantwoordelijkheid te nemen. Ben je niet ”fit to fly”, dus heb je niet de juiste conditie om te vliegen? Blijf dan aan de grond.” Assertiviteit bij copiloten wordt meer benadrukt, zegt Koch. „Durf elkaar in de cockpit te corrigeren, om een ramp te voorkomen.”