Kerk & religie

Vrouw in GKV gaat met voorzichtige stappen naar de kansel

Nog geen jaar nadat de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt een rapport verwierpen dat positief oordeelt over de vraag of vrouwen kunnen dienen in de ambten, staat de eerste vrouw op de preekstoel en overweegt een gemeente vrouwelijke ambtsdragers aan te stellen. Een doorgaande ontwikkeling?

Albert-Jan Regterschot 

24 March 2015 11:15Gewijzigd op 15 November 2020 17:37

De GKV-synode van 2014 boog zich over de vraag of vrouwen mogen dienen in de ambten. beeld RD, Henk Visscher

Ze is weliswaar geen predikant, toch mag Ineke Baron-Janssen dit jaar twee keer preken in de gereformeerde kerk vrijgemaakt (gkv) in Haulerwijk, een dorp op de grens van Friesland en Groningen. Baron-Janssen, die een theologische opleiding volgt aan het Baptistenseminarie, moet in het kader van haar studie tweemaal een preek houden. Die kans krijgt ze in haar eigen gemeente, in een dienst die onder leiding staat van een predikant.

Zowel in het geval van de preekbeurten van Baron-Janssen als bij het voornemen van de kerkenraad van Utrecht-Noord/West om vrouwen te benoemen in de ambten, gaan de kerkenraden niet over één nacht ijs. In Utrecht is een brede bezinning binnen de gemeente geweest, de zaak is ook voorgelegd aan de classis. Die wijst op de lijn die de generale synode in 2014 bepaalde, namelijk dat meer onderzoek nodig is. In Haulerwijk belegt de kerkenraad een gemeenteavond over het voornemen om Baron-Janssen te laten preken.

Gemeenten die de kerkelijke regels minder strak volgden, experimenteren al langer. Bekend voorbeeld is de Tituskapel in Amsterdam, een vrijgemaakt gereformeerde kerk waar mannen en vrouwen taken vervullen in huiskringen, al is daar formeel niet de term ”ambt” aan gekoppeld. Bovendien ging GKV-theologe Almatine Leene, in het verleden een van de deputaten m/v in de kerk, er al eens voor in een dienst.

Geschikt

Formeel was er in de GKV lange tijd niets geregeld rond de toelating van vrouwen in de ambten. Kroniekschrijver ds. J. H. Kuiper uit Assen concludeert in het Handboek 2008 van de GKV op basis van de kerkorde: „Waar staat dat vrouwen geen ambtsdrager mogen worden? Je hoeft aan de Kerkorde niets te veranderen als je zo’n besluit zou nemen. Hij lijkt er zelfs op voorbereid te zijn: je mag personen voordragen die geschikt zijn voor het ambt…” Ds. Kuiper erkent dat het niet van fijngevoeligheid zou getuigen om plaatselijk alvast de deur open te zetten voor iets waar op landelijk niveau nog onderzoek naar gedaan wordt.

De nieuwe kerkorde van de GKV, die op 1 juli in werking treedt, bevat een artikel dat de mogelijkheid biedt om op een later moment een zinsnede op te nemen over mannelijke en vrouwelijke ambtsdragers. Nergens worden vrouwen echter nadrukkelijk uitgesloten van de ambten.

Dat voor vrouwen de weg naar de ambten niet zonder meer openligt, bewijst een incident in de classis Amsterdam-Leiden in 2012. De missionaire gemeente Stroom Amsterdam, waar vrouwen leidinggevende taken hebben, dient een verzoek in om geïnstitueerd te worden als zelfstandige gemeente. Een groep GKV-leden, onder wie een flink aantal predikanten, vreest dat daarmee de bakens verzet worden. Zij doen een appel op de classis om het verzoek af te wijzen. De classis besluit tot een nader onderzoek, waarmee de druk voorlopig van de ketel is.

Ommen

Een markeringspunt in de besluiten over de positie van vrouwen in de GKV vormt de generale synode van 1993 in Ommen. Deze geeft vrouwen stemrecht in de kerkelijke ledenvergadering.

In 2004 komt de bezinning op de plaats van de vrouw in een stroomversnelling. Aanleiding zijn de ontwikkelingen bij de Nederlands Gereformeerde Kerken. Die gaan akkoord met het rapport ” Vrouwelijke ouderlingen en predikanten” (VOP). Daardoor gaan de ambten in deze uit de GKV voortgekomen kerken open voor vrouwen.

De discussie vormt voor het GKV-orgaan De Reformatie –dat per 1 januari dit jaar samenging met het Nederlands gereformeerde blad Opbouw– in 2004 aanleiding om in een serie artikelen aandacht te besteden aan het onderwerp. Vragen rond de openstelling van de ambten krijgen nadrukkelijk aandacht. Een roep om meer onderzoek klinkt.

Het startschot voor dat onderzoek wordt in 2005 gegeven door de synode van Amersfoort. Die stelt deputaten vrouwen in de kerk aan. Op de vergadering komt ook het VOP-rapport aan de orde. Dat vormt „een onvoldoende basis voor de stelling dat de ambten van ouderling en predikant ook voor zusters kunnen worden opengesteld”, stellen deputaten kerkelijke eenheid van de GKV vast.

Drie jaar later, tijdens de generale synode in Zwolle-Zuid, presenteren de deputaten vrouwen in de kerk een rapport. Opvallend is dat ze op het punt van de positie van de vrouw naast een meer letterlijke interpretatie van de Bijbel ruimte zien voor hermeneutische keuzes waarbij bepaalde Bijbelse instructies meer als tijdgebonden beschouwd kunnen worden.

De synode verzoekt om wetenschappelijke bezinning, stelt dat er bezinning binnen de kerken moet komen en dat het tijd is voor het voorbereiden van praktische besluiten op korte termijn.

De wetenschappelijke bezinning krijgt vorm in een boek van Myriam Klinker-De Klerck, ”Als vrouwen het Woord doen. Over Schriftgezag, hermeneutiek en het waarom van de apostolische instructie aan vrouwen”.

In 2011 geeft de generale synode van Harderwijk deputaten de opdracht om te onderzoeken of het op grond van de Schrift geoorloofd is de ambten van predikant, ouderling en diaken voor vrouwen te openen. In september 2013 verschijnt het rapport van de deputaten m/v in de kerk. Het stelt dat de visie mag bestaan dat vrouwen kunnen dienen in de kerkelijke ambten. De deputaten adviseren de synode om uit te spreken dat het aanstellen van vrouwelijke ambtsdragers past „binnen de bandbreedte van wat als Schriftuurlijk en gereformeerd kan worden bestempeld.”

Er is ook een minderheidsrapport van deputaat mr. D. A. C. Slump. Hij is niet de enige die een tegengeluid laat horen. Dr. H. J. C. C. J. Wilschut –hij maakt in 2013 de overstap naar de Protestantse Kerk in Nederland– levert in 2010 een bijdrage aan de discussie in het boek ”Vrouw en kerkelijk ambt. Een bijbelse verkenning”.

Er zijn overigens meer publicaties vanuit de GKV rond de plaats van de vrouw. In 2006 publiceert de hoogleraar en oud-synodepreses E. A. de Boer ”Zij aan zij. Pleidooi voor een vrouwelijk ambt in de kerk”. Hij ziet ruimte voor een diaconaal ambt voor vrouwen. Vanuit de hoek van de voorstanders van vrouwelijke ambtsdragers verschijnt van de hand van Almatine Leene een proefschrift over de scheppingsorde. Eind 2013 presenteert ze een publieksversie onder de titel ”Samen dansen in de kerk. Als mannen en vrouwen op God lijken”.

De generale synode van 2014 in Ede wil een verdere bezinning op de ambten. Ze stelt een deputaatschap m/v en ambt aan, om te onderzoeken hoe de ambtelijke structuur zo kan worden ingericht dat vrouwen meer kunnen worden ingezet. Daarnaast komen er deputaten m/v in de kerk, die zich moeten bezighouden met het begeleiden van de gesprekken in de kerk over dit onderwerp.

De Kamper ethicus prof. dr. A. L. Th. de Bruijne pleit in een advies aan de synode ervoor de noodzaak te erkennen „om vrouwen meer dan tot nu toe gebruikelijk in te schakelen bij taken die begrepen kunnen worden in het verlengde van Bijbelse taken waarin vrouwen ook al deelden (prediking, pastoraat, organisatie, vergaderen)” en uit te spreken dat de plaatselijke kerken „in beginsel vrij zijn om daarin stappen te zetten.” Tegelijk meent De Bruijne dat plaatselijke kerken „terughoudend” moeten zijn om dergelijke taken als ambt te zien. Daarvoor ziet hij bredere consensus binnen de kerken als noodzaak.

De Assense predikant L. E. Leeftink analyseert in een blog op zijn website begin deze maand de preekbeurten van Baron-Janssen in het licht van De Bruijnes woorden. Ds. Leeftink: „Ik denk dat de kerkeraad van Haulerwijk zich helemaal in het spoor van dit advies begeven heeft.”

Een nieuwe lichting theologen aan de TUK ziet de vrouwelijke ambtsdragers intussen wel zitten. In april 2014, als de synode discussieert over het deputatenrapport, doen in het Nederlands Dagblad Hans en Janneke Burger –hij zal later dat jaar benoemd worden als docent aan de TUK– hun zegje over de vrouw in de kerk. Ze zien ruimte om vrouwen in te schakelen bij de Woordverkondiging. Het onderschrift bij het artikel: „Hans en Janneke Burger, beiden theoloog; de één preekt bijna wekelijks en de ander zou dat graag willen.”

De in 2014 door de synode tot universitair hoofddocent benoemde dr. Hans Schaeffer is lid van het deputaatschap m/v in de kerk en treedt diverse keren naar buiten om het deputatenrapport uit te leggen. Schaeffer en Burger zullen zich aan de TUK geen eenling voelen. Het instituut kent diverse vrouwelijke studenten die geen geheim maken van hun ambities. Ook onder hoogleraren en docenten zijn de voorstanders van vrouwen in de ambten in de meerderheid.

Geen ambt

Is er in het geval van Baron-Janssen sprake van een ambt? Nee, concludeert synodepreses dr. P. L. Voorberg in het Nederlands Dagblad. De predikant, die in 2014 een uitglijder maakte door zich aan de vooravond van de vergaderingen over de vrouwelijke ambtsdragers uit te spreken als voorstander hiervan, vindt dat er niet te veel gewicht gehangen moet worden aan het voorgaan van Baron-Janssen. „Dit staat duidelijk in het kader van haar opleiding en niet in het teken van de vrouw in het ambt.”

Terug naar 2004, het jaar van het VOP-rapport bij de Nederlands gereformeerden en de artikelenserie over vrouwen in de ambten in De Reformatie. Deze krant interviewt prof. dr. R. Kuiper, over het verschijnen van het laatste deel in de kerkhistorische boekenserie Vuur en Vlam. De vraag of vrouwen in 2014 in de GKV kunnen dienen in de ambten, wordt dan al hardop gesteld. Kuiper, die later dit jaar aantreedt als rector van de Theologische Universiteit Kampen, is er snel klaar mee. „Ik zie dat niet. Het kan in de ontwikkelingen besloten liggen dat het een keer zal gebeuren. Maar niet over tien jaar.”

Met de kennis van nu is duidelijk dat Kuiper er één jaar naast zat, maar dat de ontwikkelingen rond vrouwelijke ambtsdragers in de GKV niet stoppen bij Haulerwijk of Utrecht.

„De synodalen achterna”

Vrijgemaakt gereformeerden gaan de ‘synodalen’, de vroegere Gereformeerde Kerken in Nederland (GKN), op veel punten achterna, óók als het gaat om de vrouw in het ambt. Dat constateert godsdienstsocioloog prof. dr. G. Dekker in 2013 in zijn studie ”De doorgaande revolutie”.

Ook bij de synodaal gereformeerden ging de preekstoel niet zonder slag of stoot open voor vrouwen. De eerste vrouw die preekt doet dat, net als nu in de GKV, niet-ambtelijk. Het is Anneke Ravestein (1934-2005), later ds. A. Geense-Ravestein. Na haar theologiestudie wordt ze in 1960 predikantsassistent in Badhoevedorp. De kerkenraad in Badhoevedorp doet zijn best om de functie van predikantsassistent een officieel kerkelijk karakter te geven, maar vangt bot bij meerdere vergaderingen.

In 1961 voert ‘Badhoevedorp’ de druk op: de dan 27-jarige Ravestein krijgt toestemming om voor te gaan in een kerkdienst, die officieel onder leiding staat van een (mannelijke) ouderling. De zaak wordt in de GKN hoog opgenomen, niet het minst omdat de kerkenraad van Badhoevedorp aan de generale synode van de kerk heeft gevraagd om een principiële uitspraak te doen over „de plaats van de vrouw in de dienst der kerk.”

Zes jaar en diverse consultatierondes en rapporten verder, hakt de generale synode van de Gereformeerde Kerken een knoop door: vrouwen mogen voortaan dienen in alle ambten, zij het dat er tot 1985 voor gehuwde vrouwelijke predikanten nog beperkingen gelden.

Ravestein trouwt in 1966 met de hervormde predikant A. Geense en wordt ziekenhuispredikant in Heidelberg, Duitsland. Na haar terugkeer in Nederland wordt ze in 1970 beroepbaar gesteld in de Gereformeerde Kerken. Nadien is ze onder meer ziekenhuispastor in Heemstede en gemeentepredikant in Groningen, Genève en in de Waalse gemeente in Haarlem. Ze overlijdt in 2005.