Met deze woorden besloot dr. Peter Nissen zaterdag de Comeniuslezing 2015 in de Grote Kerk van Naarden. Er waren zo’n 700 belangstellenden.

De beroemde Tsjechische geleerde Jan Amos Comenius (1592-1670) ligt in de Waalse kerk van Naarden begraven. Daarom is in Naarden het Comeniusmuseum gevestigd. Zaterdag werd de Comeniusdag 2015 gehouden.

Dr. Peter Nissen, hoogleraar spiritualiteitsstudies aan de Radboud Universiteit Nijmegen, hield de gebruikelijke Comeniuslezing, getiteld ”Het verlangen naar vrede en de redelijkheid van de religie”. Nissen benoemde de religieuze spanningen van de moderne tijd en weerlegde de beschuldiging als zou religie, of vooral de islam, de belangrijkste oorzaak zijn van religieus geweld.

„In sommige media en ook door enkele populisten in de Haagse politiek worden de islamitische aanslagen gebruikt om religie in de beklaagdenbank te zetten, maar dat is een gemakkelijk weerlegbare versimpeling. Wie de cijfers en de feiten beziet, moet wel tot andere conclusies komen. Zo is de kans dat je in de Verenigde Staten op straat door een kleuter wordt doodgeschoten vele malen hoger dan dat je de dood vindt als gevolg van een islamitische terreuraanslag.”

Nissen noemde zoiets „een merkwaardige eenzijdigheid en een tunnelvisie.” „Want wie zo populistisch redeneert, zou consequent moeten zijn en ook het voetbal moeten verbieden vanwege de 
vernielingen en het geweld van hooligans rond voetbalwedstrijden.”

De Nijmeegse hoogleraar signaleerde vooral na de recente aanslagen in Parijs twee extreme overtuigingen in de westerse samenleving. „Aan de ene kant is dat de positie van felle gelovigen met hun opvatting dat God en de profeet Mohammed niet bekritiseerd, laat staan bespot mogen worden. Daartegenover staan de extreme seculieren, voor wie de vrijheid zo heilig is dat zij ruimte opeisen om God en iedere vorm van religie te kunnen bekritiseren, beledigen en bespotten.”

Balling

In dat opzicht is de moderne tijd met al zijn religieuze spanningen volgens Nissen te vergelijken met die van Jan Amos Comenius. „In zijn tijd werd Europa geteisterd door godsdienstoorlogen, zodat Comenius –die tot de Moravische Broeders behoorde–, zijn hele leven als balling moest omzwerven. Comenius wilde met zijn geschriften aantonen dat religie niet de verscheurdheid, maar juist de eenheid en de vrede in de samenleving kan bevorderen.”

Aan het eind van zijn lezing pleitte Nissen voor „een breed beraad à la Comenius.” „Via een publiek gesprek, waarin door alle partijen redelijke argumenten worden 
gebruikt, kan er meer vrede worden bereikt. Misschien dat met zo’n openbaar gesprek het hoge ideaal van Jan Amos Comenius een beetje bereikt zou kunnen worden.”

De Comeniusprijs 2015 werd door de Naardense burgemeester, dr. Joyce Sylverster, uitgereikt aan de historicus Geert Mak. In zijn toespraak zei Mak: „Onze tijd is, net als de tijd van Jan Amos Comenius, een overgangstijd. Zoals destijds de middeleeuwse zekerheden wegvielen, zo is in de moderne tijd de religie als bindmiddel weggevallen. Na de monetaire crisis ben ik eraan gaan twijfelen of de waarden van de nieuwe religie, van ”geld, omzet en markt”, wel beter zijn dan het traditionele religieuze stelsel van mijn voorvaders.”

De omzwervingen van Jan Amos Comenius

Het Comenius Museum is genoemd naar de beroemde Tsjechische geleerde Jan Amos Comenius. Jan Amos Komensky (Comenius) werd geboren op 28 maart 1592 in Tsjechië, nabij de stad Uhersky Brod.

Vanwege zijn geloofsovertuiging –hij behoorde tot de Moravische Broeders– moest Comenius uit Tsjechië vluchten. Na een leven vol omzwervingen bracht hij zijn laatste jaren in Amsterdam door. Hij overleed op 15 november 1670 en werd begraven in de Waalse kerk te Naarden.

Sinds 1892 is er in Naarden een Comenius Museum en sinds 1992 is dit museum gevestigd in het pand naast de Waalse kerk waarin het mausoleum van Comenius zich bevindt. In de nis nabij het graf bracht koningin Wilhelmina een gedenkplaat aan met het opschrift ontleend aan de leus van prins Maurits ”Tandem fit surculus arbor” (Eindelijk is de twijg een boom geworden). De stad Naarden is de zusterstad van Uhersky Brod.

De vaste expositie ”Vivat Comenius” geeft een overzicht van het veelbewogen leven van Comenius. Hij was behalve predikant ook theoloog, filosoof en pedagoog en bovendien drukker-uitgever. Via een videopresentatie wordt een beeld gegeven van de veelzijdigheid van deze Tsjechische geleerde. In de kleine bibliotheek van het museum liggen enkele originelen van Comenius’ boeken, alsmede originele werken over deze Tsjechische geleerde. Naast deze vaste tentoonstelling organiseert het Comenius Museum tentoonstellingen die verband houden met het leven en denken van Comenius.

Momenteel loopt er in het museum een fototentoonstelling van fotograaf Pavel Popelka. Popelka, directeur van het Comenius Museum in Uhersky Brod, is als etnoloog geïnteresseerd in gewoonten en gebruiken, waaronder religieuze rituelen. Hij bezocht kerken op de Balkan en in Griekenland en legde dar rooms-katholieke, orthodoxe en Grieks-katholieke rituelen vast.

Popelka lijkt in zijn fotowerk te willen illustreren dat, hoezeer mensen en hun (religieuze) gebruiken onderling ook kunnen verschillen, zij toch, zoals Comenius het verwoordde „allen burgers van één wereld zijn.”