De Duitse theoloog Sebastian Moll publiceerde een nieuwe biografie over deze arts, theoloog, musicus en filosoof. De analyse van Moll komt het beeld van Schweitzer niet echt ten goede, want volgens hem blijkt uit de stukken dat hij zeer bekwaam was in het positief weergeven van zichzelf. Veel van Schweitzers berichten hebben weinig met de realiteit gemeen en dienen vooral als ”Selbstdarstellung”, zoals dat in het Duits zo mooi heet. Schweitzer deed dus veel om zichzelf in beeld te brengen.

Volgens de Amerikaanse nieuwtestamenticus Paul Rainbow klopt er ook van Schweitzers weergave van Jezus’ eschatologie niet veel, zoals ook al eerder door geleerden is aangetoond. Rainbow gaat in zijn boek over de theologie van Johannes uit van het gezag van de Bijbel en levert een boeiend en leerzaam overzicht van de boodschap van deze evangelist. Hij neemt dus ook de eschatologische uitspraken van Jezus serieus en legt uit waarom het onjuist is te denken dat de Heiland stelde dat Zijn wederkomst reeds enkele jaren na Zijn hemelvaart zou plaatshebben. Er is geen sprake van uitstel, laat staan afstel, maar wel van tijd van genade en dus tijd voor bekering. De wederkomst is zeker. En, zoals Johannes daarover schrijft, is het volgens Rainbow duidelijk dat uit de ontwikkelingen van de geschiedenis te zien is dat het naar die dag toegaat. En dat dit feit vraagt om een keuze nu die tijd er nog is.

Pieter Bruegel de Oude

Het thema van de ondergang van de wereld en alles wat daar aan onheil aan voorafgaat, is ook in de kunst aan de orde gekomen. Middeleeuwse en vroegmoderne schilders wisten de verschrikkingen van de dag des oordeels op angstaanjagende wijze uit te beelden. Tot deze kunstenaars behoort de zestiende-eeuwse Brabander Pieter Bruegel de Oude, die in prachtige schilderijen het landschap en het dagelijks leven in de Nederlanden heeft weergegeven, maar in andere werken ook de realiteiten van dood en hel benauwend wist af te beelden. In het Duitse Chemnitz is een tentoonstelling geweest van al zijn 88 tekeningen. De bijbehorende catalogus brengt ze allemaal handzaam bij elkaar.

Hel, dood en oordeel zijn ook hier thema’s die terugkeren, en elk van die tekeningen vraagt om zorgvuldig kijken. Te zien is niet alleen ondergang, maar ook opgang. Bruegel tekent de ellende van de hel en de ernst van het laatste oordeel, maar ook de rijkdom van de hemel en de vreugde op de gezichten van hen die bij de schapen van Christus horen. Dat is een element dat in later eeuwen verdwijnt.

Het grote boek ”Apocalypse Now!” neemt de lezer mee door de eeuwen waarin het beeld verbreed wordt, als behalve oude schilderijen ook moderne kunst en films de ondergang van de wereld uitbeelden. Opvallend is dat dit fascinerende boek begint met een integrale weergave van de tekst van Openbaring. Mede daarom is het treffend dat in het boek het wereldeinde alleen met wanhoop en vreselijke narigheid verbonden wordt en dat bijna nergens gewezen wordt op de uitweg, op de Bijbelse hoop, op de belofte van een nieuwe hemel en een nieuwe aarde. Dat zal komen omdat men niet, zoals Bruegel, werkt vanuit de Bijbel. Maar een andere oorzaak is misschien dat christenen het element van de rijke toekomst voor de gelovige te weinig in hun leven afbeelden?

Geweldige troost

Als dat laatste zo is, kan dat niet liggen aan hoe onze voorgangers over deze dingen dachten en schreven. Calvijn bijvoorbeeld noemt die toekomstverwachting een van de wezenlijke kenmerken van het christen-zijn en stelde dat er iets wezenlijk met iemands geloof mis is als het uitzien naar de weder­komst van Christus niet in de levens­houding zichtbaar is.

Robert White, emeritus hoogleraar Franse taal aan de universiteit van Sydney, verzorgde een nieuwe Engelse vertaling van Calvijns ”Institutie” in de editie van 1541. Een prachtig werk naar vertaling en inhoud, en even mooi uitgegeven en geprijsd door de Banner of Truth. Calvijn spreekt over de geweldige troost die er ligt in de zekerheid dat Christus zal komen en de opstanding der doden zal plaatsvinden. Dat geeft moed in de narigheid van het heden. Maar deze zekerheid bevat ook de dreiging voor hen die zich tegen Christus verzetten, en de dringende oproep tot bekering.

Ook na Calvijn is dat element steeds onder de aandacht gebracht. De Duitse historicus en taalkundige Béatrice Jakobs deed onderzoek naar hoe het begrip ”bekering” (Latijn: ”conversio”) in de 16e en de 17e eeuw gebruikt wordt. Van bekering was sprake als iemand van rooms-katholiek protestant of van protestant rooms-katholiek werd. Men gebruikte dan het woord ”bekering” omdat deze stap gezien werd als terugkeer naar het ware geloof. Maar van bekering was ook sprake als hart en leven zich gingen richten op God en Zijn Woord. Het was een zaak die zowel in de rooms-katholieke als in de reformatorische traditie onbekommerd en veelvuldig onder de aandacht werd gebracht, omdat in beide tradities de verwachting van de wederkomst en van het laatste oordeel een vanzelfsprekend feit was.

”Pieter Bruegel d. Ä. und das Theater der Welt”, Ingrid Mössinger en Jürgen Müller; uitg. Deutscher Kunst­verlag, Berlijn; ISBN 978 34 2207 242 8; 302 blz.; € 32,-;
”Apocalypse Now! Visionen von Schrecken und Hoff­nung in der Kunst vom Mittelalter bis Heute”; uitg. Deutscher Kunstverlag, Berlijn; ISBN 978 34 2207 291 6; 368 blz.; € 24,90;
”Albert Schweitzer. Meister der Selbstinszenierung”, Sebastian Moll; uitg. Berlin University Press, Berlijn; ISBN 978 38 6280 072 8; 250 blz.; € 29,90;
”Johannine Theology. The Gospels, The Epistles and the Apocalypse”, Paul A. Rainbow; uitg. IVP Academic, Nottingham; ISBN 978 17 8359 174 9; 496 blz.; $ 40,-;
”Institutes of the Christian Religion (1541)”, John Calvin; uitg. Banner of Truth, Edinburgh; ISBN 978 18 4871 463 2; 884 blz.; £ 19;
”Conversio im Zeitalter von Reformation und Konfessionalisierung”, Béatrice Jakobs; uitg. Duncker & Humblot, Berlijn; ISBN 978 34 2814 322 1; 450 blz.; € 79,90.