Meer dan eens schilderde de Friese kunstenaar (1944) deze gebeurtenis uit het lijdensverhaal van Jezus. ”Swiere eagen” (zware ogen) heeft ook een plek gekregen in een nieuwe reeks kunstwerken die hij maakte over het lijden, het sterven én de opstanding van Jezus. De schilderijen zijn tot en met 19 april te zien in de Domkerk en in de Nicolaïkerk in Utrecht.

Hoe kwam u ertoe om deze serie te maken?

„In de kerkgeschiedenis is het lijdensverhaal altijd een belangrijk thema geweest. In vrijwel alle rooms-katholieke kerken zijn bijvoorbeeld de veertien staties van Jezus’ kruisweg afgebeeld. Ook in de geloofspraktijk is Jezus’ lijden door de eeuwen heen een wezenlijk punt geweest. Als dit uit het publieke domein verdwijnt, raak je als samenleving verdwaald. Ik kwam toen op de gedachte om veertig schilderijen over deze Bijbelse thematiek te maken. Nadat ik mijn Psalmenproject in 2011 had afgerond ben ik hiermee aan de slag gegaan, al heb ik me eerder ook wel met dit onderwerp beziggehouden.”

Het werden uiteindelijk 52 schilderijen…

„Dat komt door mijn manier van werken. Ik heb de schilderijen niet in chronologische volgorde gemaakt, maar ben begonnen met wat mij persoonlijk het meest aansprak. Na veertig schilderijen was ik nog niet klaar met alle episoden uit het lijdensverhaal. Uiteindelijk heb ik er 52 gemaakt, maar het hadden er meer kunnen zijn. Simon van Cyrene ontbreekt bijvoorbeeld. Maar op een gegeven ogenblik zet je een streep. Het getal 52 leek mij gepast omdat er zodoende voor elke week een meditatief moment ingeruimd kon worden.”

Uw schilderijen zijn nagenoeg abstract. Waarom?

„Het gaat mij niet om het plaatje bij het verhaal, zoals vaak in de rooms-katholieke staties. Ik heb niet de minste behoefte om illustraties te maken van gebeurtenissen die in de Bijbel al zo glashelder staan beschreven. Ik heb ook niet de pretentie om iets nieuws te vertellen na alles wat de eeuwen door al over Jezus is gezegd. Mijn schilderijen zijn een persoonlijke reflectie op het lijdensverhaal. Ik heb Jezus vanuit verschillende perspectieven willen benaderen, via de mensen om Hem heen: Judas, Petrus en bijvoorbeeld Pilatus met zijn trotse twijfel. Daarbij heb ik steeds de vraag gesteld: Wat zou ik zelf in hun positie hebben gedaan?”

Hoe komen uw kunstwerken tot stand?

„Mijn schilderijen bedenk ik niet vooraf, ik werk associatief en intuïtief. Ik kleur vellen papier, verscheur ze, maak collages, ik fotografeer die en schilder. De betekenis van het werk ontstaat pas in de loop van het proces. Als ik met een onderwerp bezig ben, verdiep ik me daar heel intensief in. Tijdens dit project las ik elke ochtend het lijdensverhaal uit de verschillende evangeliën. En als ik aan het werk was luisterde ik naar passiemuziek, naar de Matthäus Passion van Bach bijvoorbeeld. Daarmee vulde ik me als het ware, zodat ik me kon verenigen met de thematiek van het lijden. Zo schilderde ik in het vertrouwen dat God me zou leiden en mijn werk zou vullen. Je kunt het vergelijken met een kind dat heel blij is en spontaan gaat zingen. Hij denkt niet rationeel over de tekst van het liedje na, hij dóét het gewoon, al snapt hij vaak zelf niet wat hij zingt. Maar één ding is duidelijk: hij is blij. Die blanco positie wil ik als kunstenaar graag innemen. Als ik vol ben van de Bijbelse verhalen geef ik daar vorm aan, zonder dat ik de schilderijen moet bedenken. Ze ontstaan. Datgene waar je je mee vult, komt er vanzelf weer uit.”

Hoe krijgt het kunstwerk zijn betekenis?

„Dat is altijd weer spannend. Als het goed is komt er tijdens het werken een moment waarop ik betekenis in het schilderij herken. Als de kleuren donker en onheilspellend worden, stuurt het schilderij mij bijvoorbeeld naar de gedachte: Dit zou Golgotha kunnen zijn. Of neem het schilderij over de Emmaüsgangers. Vooraf bedenk ik niet dat ik een schilderij over de Emmaüsgangers ga maken. Maar op een gegeven moment weet ik dat ik die kant word opgedreven. Ik zie –en dat is interpretatie achteraf– angst, verwarring, onzekerheid, complexiteit op het paneel ontstaan; en opeens, door toevoeging van vormen in lood, denk ik aan het brood dat Jezus brak toen Hij Zich bekendmaakte. Dan valt alles op zijn plek: vandáár die onontwarbare knopen. Dit schilderij gaat over de zielenroerselen van de twee Emmaüsgangers, over de diepe lagen van hun hopeloosheid. Ik merk steeds weer dat een schilderij me naar zijn eigen betekenis leidt. Dat kun je inspiratie noemen, maar veel sterker nog gaat het om concentratie. Je moet er hard voor werken en al je talenten als vakman gebruiken.”

U past in elk schilderij van deze serie lood toe. Waarom?

„Oud lood is prachtig materiaal dat in allerlei kleurvarianten te vinden is. Het aanbrengen van het lood is de enige rationele beslissing die ik neem. Elke keer is daar het moment dat het lood in de compositie moet worden geïntegreerd. Je zou kunnen zeggen dat dit de betekenis aan het kunstwerk geeft. Het verwijst ook naar het lijden van Jezus, dat was immers loodzwaar.”

Wat betekent het lijdensverhaal voor u?

„Het lijdensverhaal is in de kunst vaak dramatisch verbeeld, sterk gericht op het lijden en de dood van Jezus. In het Museum voor Religieuze Kunst in Uden bijvoorbeeld zag ik bij een bezoek geen enkel schilderij over de opstanding; bij navraag bleek er één te zijn, in het depot. Als ik dat zie, dan denk ik: Dit is de godsbeleving van een dode Jezus. Waar blijft de betekenis van de opstanding?

Het lijden van Jezus wás zwaar, geen misverstand daarover. Maar daar moeten we als christenen niet bij stil blijven staan. Het verlossingswerk van Jezus is een bron van vreugde. Hij leed als mens, maar als God zag Hij de overwinning door het lijden heen. Hij bracht het volmaakte offer op Pesach. En dat gebeurde op het juiste moment in de geschiedenis. Alles wat er gebeurde, paste in Gods heilsplan.

Met het verstand kunnen we het lijden van Jezus niet begrijpen. Als ik bedenk dat Hij ál het lijden van de hele wereld en van alle tijden heeft gedragen, dan val ik stil. Dan komt er vreugde over het feit dat we daarvan zijn verlost. Onze zonde is nooit groter dan Gods genade. Die gaat eroverheen. We mogen door het geloof meer dan overwinnaars zijn. Wat een prachtig perspectief. Dat is de voedingsbodem van waaruit ik schilder. En daarom is mijn werk niet treurig. Wat ik aan vreugde en vooral aan dankbaarheid ervaar, komt in mijn schilderijen tot uitdrukking.”

Het probleem van het lijden in de wereld is voor veel mensen onverenigbaar met het bestaan van God.

„Die vraag heeft me ook beziggehouden. Waarom is er zo veel ellende? Waarom grijpt God niet in? Ik ben kerkelijk opgevoed, maar heb jarenlang afstand van het christelijk geloof genomen omdat ik in de kerk geen antwoorden kreeg op mijn vragen.

Zo’n 25 jaar geleden ben ik weer heel bewust christen geworden, omdat ik inzag dat al die vragen voorbijgingen aan het cruciale element van het christelijke geloof: het kruis. Dat is meteen ook het moeilijkst om te begrijpen. Je bent er niet zomaar aan toe om dat te aanvaarden en de bevrijdende kracht die erin ligt, te ervaren.

En dan nog zijn niet alle vragen opgelost. Maar je hebt wel een adres, een brievenbus voor je vragen. Als je dat niet hebt, wordt het inderdaad lastig om het lijden in de wereld te duiden. Het gaat om de erkenning van Gods almacht. Maar we moeten ook beseffen dat Zijn tegenstander hierin een rol speelt. Ik geloof dat er sprake is van een goddelijk masterplan. Als we dat niet willen zien, hebben we een groot probleem. Want dan is er ook geen antwoord op IS, Boko Haram, christenvervolging enzovoort.”

www.henkpietersma.nl
Bij de tentoonstellingen verschijnt het boek ”waar was jij…” (uitg. Jongbloed, € 24,95), waarin alle 52 kunstwerken van Henk Pietersma zijn opgenomen, voorzien van gedichten die hij erbij schreef.

Swiere eagen

Zware ogen (marc 14:40)

Woorden zeggen niet

wat hier gebeurt

verraad kruipt in de slaap

de eenzaamheid haar vrucht

het zal je niet gebeuren

reken maar op mij

tot in de dood

blijf ik je trouw

ik blijf wel naast je staan

maar hier verdampen woorden

in hun eigen kracht

beloften paren zich aan leugen

ik was moe en kon er niets aan doen

blijf wakker nu

geloof me maar

ik waak met jou

probeer er echt te zijn

mijn vrienden ach

je weet nog niet van overmoed

je ogen sluiten is verraad

zal nu alleen door pijn en angst

het duister gaan

mijn vader heeft het zo gewild.

kom nu maar mee

je zult het zien

ik zal er zijn

blijf nog maar even kijken

als je kunt