Evenals in zijn dissertatie blijkt ook in deze studie dat de auteur zowel academisch verantwoord als betrokken het gedachtegoed van de puriteinen weergeeft. Mede door de betrokkenheid van de auteur is deze studie prettig te lezen.

Onder de noemer van geestelijk lijden komen zowel geestelijke benauwdheid als geestelijke verlatenheid ter sprake. Geestelijke verlatenheid wil zeggen dat voor het gevoel God afwezig is. Bij geestelijke benauwdheid gaat het om overtuigingen van zonde en schuld. In ”Een donkere wolk die voorbijgaat” verdeelt dr. De Koeijer de puriteinse geschriften die aan de orde komen over drie periodes, te weten: 1590-1640, 1640-1660 en 1660-1690.

Rond 1640 begint wat wij noemen de Puriteinse Revolutie. In 1660 werd de monarchie in Engeland hersteld en 1690 ligt net na de Glorierijke Revolutie, ingeluid door de oversteek van Willem III van Oranje naar Engeland. Deze periodisering is zinvol, want de geschriften van de puriteinen zijn niet los te denken van het culturele en maatschappelijke klimaat van hun tijd.

Dr. De Koeijer begint heel terecht met William Greenham als de vader van het puritanisme. Vaak wordt William Perkins zo genoemd, maar dr. De Koeijer geeft aan dat deze beter als verbreider van het puritanisme kan worden getypeerd. Bij alle puriteinen blijkt de doorwerking van de voor Luther zo typerende tweeslag van Wet en Evangelie, ook al liggen de accenten niet altijd gelijk. Dr. De Koeijer wijst erop dat deze tweeslag ook al te vinden is bij Engelse reformatoren. In dat verband moet vooral William Tyndale worden genoemd.

Schuldig en verloren

Voor de puriteinen stond vast dat de troost van het Evangelie alleen op de rechte wijze wordt toegeëigend als men zichzelf heeft leren kennen als een schuldig en verloren zondaar. Men was beducht voor een oppervlakkige prediking van het Evangelie en voor een aanbod van genade waarin dit aspect werd verwaarloosd. De prediking van de Wet en de heiligheid van God is, zo stelden de puriteinen, nodig om onbekeerden wakker te schudden en tot schulderkentenis te brengen.

Niet alle geestelijke benauwdheid is oprecht schuldbesef. Echt schuldbesef leidt tot berouw, schuldbelijdenis en overgave aan Christus. Geestelijke benauwdheid is er niet alleen bij ongelovigen en onbekeerden, maar ook bij kinderen van God. Ook voor gelovigen staat geestelijke benauwdheid in het kader van straf op de zonde, zij het dat voor hen Gods tuchtiging een vaderlijk karakter heeft. Berouw en verootmoediging moeten volgens de puriteinen het hele leven van een christen begeleiden.

Bij de puriteinen zien we niet alleen dat zij schuldbewuste zondaren tot Christus willen leiden en hen ertoe oproepen op Hem te zien, maar zij stellen ook de kenmerken van een waarachtig geloof aan de orde. Zo worden schijngelovigen ontmaskerd, maar kunnen vooral zwakgelovigen worden getroost.

Wakker schudden

De benadering van Greenham, Perkins en Robert Bolton typeert Dr. de Koeijer als pastoraal-kritisch. Het wakker schudden van dodelijk gerusten en het ontmaskeren van schijngelovigen heeft bij hen een zeer voorname plaats. Bij Robert Linnaker en Richard Sibbes staat meer het troosten van zwakke gelovigen centraal. Dat accent zien we al helemaal na 1640. Dr. De Koeijer legt er de vinger bij dat de gemeenten waarin puriteinen tot aan 1640 arbeidden, doorgaans een gemêleerder karakter hadden dan daarna. Nog sterker geldt dat voor de periode vanaf 1660, toen het overgrote deel van de puriteinen buiten de nationale kerk kwam te staan.

Terwijl Greenham, Perkins en Bolton sterk de noodzaak van geestelijke discipline benadrukken, legt Sibbes sterk het accent op de gevoelszijde van het geestelijke leven. Dr. De Koeijer wijst op de doorwerking van de Bruids­mystiek van Bernard van Clairvaux bij Sibbes. De grote aandacht voor het gevoel zien we ook bij Thomas Goodwin, maar dan zijn we al in de periode na 1640.

Melancholie

Dr. De Koeijer laat in zijn studie zien dat de puriteinen ook wisten van melancholie als psychisch verschijnsel. Behalve op pastorale begeleiding wordt dan gewezen op de noodzaak van medische zorg. Aandacht voor het laatste is er sterker in de periode na 1660. Dat geldt zeker voor Richard Baxter.

Behalve de invloed van Luther met zijn tweeslag van Wet en Evangelie brengt dr. De Koeijer de betekenis van Martin Bucer voor het puritanisme naar voren. Deze Duitse hervormer verbleef de laatste twee jaar van zijn leven in Engeland. Bij de invloed van Bucer moeten we denken aan de aandacht voor de heilsorde en de heilstoe-eigening. Onder anderen via de Engelse hervormer John Bradford is het puritanisme door Bucer beïnvloed. Dr. De Koeijer laat zien hoe fundamenteel het geloof in Gods voorzienigheid voor de puriteinen was bij zaken zoals geestelijke benauwdheid en verlatenheid. Dat geldt voor alle puriteinen.

Juiste evenwicht

Dr. De Koeijer heeft een prachtige studie geschreven. Met hem ben ik ervan overtuigd dat wij in prediking en pastoraat veel van de puriteinen kunnen leren als het gaat om de verwerking van de tweeslag van Wet en Evangelie. Het blijft altijd een heilige kunst om het juiste evenwicht te vinden tussen het wijzen op de bereidheid van Christus om zondaren te ontvangen en het naar voren brengen van de kenmerken van genade. Dat het laatste volstrekt Bijbels is blijkt wel uit het nieuwtestamentische spreken over de inwoning van de Heilige Geest, zou ik wellicht ten overvloede nog willen opmerken. Ik wens deze studie in vele handen. Een suggestie die ik zelf ooit van een recensent kreeg is om bij een volgende studie Engelse citaten in een voetnoot op te nemen en de vertaling ervan in de lopende tekst.

Boekgegevens

Een donkere wolk die voorbijgaat. Puriteinen over geestelijk lijden, 
dr. R. W. de Koeijer; uitg. Labarum

Academic, Apeldoorn, 2014; ISBN 
978 94 627 8115 3; 299 blz.; € 34,95.