Op het omslag is een uitpuilende zaal in het Mozarteum in Salzburg te zien. Jaren zeventig: een evangelisatie­campagne van de Amerikaanse opwekkingsprediker Billy Graham. Op de voorgrond steekt een man zijn hand omhoog – blijkbaar laat hij een getuigenis horen.

Aan de Vrije Universiteit in Amsterdam promoveerde Hinkelmann woensdagmorgen op een –Duitstalig– proefschrift over de „historische en theologische ontwikkeling” van de evangelicale beweging in Oostenrijk tussen 1945 en 1998. Het is niet voor het eerst dat hij hierover publiceert. Zo studeerde hij in 2006 aan de Theologische Universiteit Apeldoorn af op de geschiedenis van de Evangelische Alliantie in Oostenrijk.

Frank Hinkelmann (47), geboren in het Duitse Kusel, woont sinds 1994 in Oostenrijk. Inmiddels is hij elf jaar voorzitter van de Oostenrijkse Evangelische Alliantie. Daarnaast staat hij aan het roer van de Europese tak van de zendings- en hulporganisatie OM International.

Wat motiveerde u tot het schrijven van uw dissertatie?

„Kerkgeschiedenis heeft me altijd erg geïnteresseerd. Toen ik twintig jaar geleden naar Oostenrijk verhuisde, ben ik me al snel gaan bezighouden met de historie van het protestantisme in het land. Een spannende historie, waarin nogal eens sprake is van vervolging en verbanning.

Al snel viel me op dat de zogenoemde vrije kerken in Oostenrijk een veel jongere geschiedenis hebben dan die in bijvoorbeeld Duitsland of Nederland. Lange tijd zijn ze ook in de hoek van de sekten gezet. Toen bleek me ook dat de geschiedenis van het piëtisme en die van de nieuwere evangelicalen in Oostenrijk nooit was onderzocht en op schrift gesteld. Ik zag daar een taak voor mijzelf. Want: alleen wie zijn eigen geschiedenis kent, kan daaruit leren.”

Een belangrijk thema in uw proefschrift is de betekenis van de woorden evangelisch en evangelicaal, waarover in Oostenrijk heel wat strijd is gevoerd.

„Ik weet dat er in het Nederlands geen heel wezenlijk onderscheid bestaat tussen deze twee begrippen. In het Duits werd het woord ”evangelikal” in de jaren zestig ingevoerd. De campagnes van Billy Graham, als een van de voormannen van de nieuwe evangelicalen in de Verenigde Staten, hebben hier een niet te onderschatten rol in gespeeld. De term ”evangelicaal” werd de aanduiding voor een vroomheidsrichting binnen het protestantisme die theologisch conservatief was en het erfgoed van het piëtisme –zeg: de Nadere Reformatie– wilde voortzetten.

Wie waren in Oostenrijk de echte ”evangelischen”, ofwel protestanten? In de jaren tachtig kwam het tot een toespitsing van deze problematiek. De door de staat erkende Evangelische Kerk A.B. en Evangelische Kerk H.B. (zie kader, AdH) ondernamen juridische stappen tegen de vrije kerken en groeperingen die in hun naam ook het woord evangelisch hadden staan. De twee protestantse kerken vonden dat alleen zij het copyright daarop hadden.

De vrije kerken zagen zich toen gedwongen hun naam aan te passen. Sommige hanteerden vanaf dat moment de aanduiding evangelicaal in plaats van evangelisch. Wat je vervolgens zag, was dat een begrip dat oorspronkelijk confessieoverstijgend was, ineens de aanduiding werd voor een kleine groep in het land. Oostenrijk verschilt waar het om deze ontwikkeling gaat fundamenteel van landen als Duitsland en Neder­land.”

Hinkelmann onderscheidt in zijn proefschrift drie hoofdstromingen binnen de evangelicale beweging in Oostenrijk (in de brede zin van dat woord). De eerste en oudste betreft de piëtistische richting binnen de protestantse volkskerk. De tweede bevindt zich volgens hem binnen de vrije kerken. Deze is „vooral terug te voeren op missionaire gemeentestichtings­initiatieven van Noord-Amerikaanse en Europese evangelisten vanaf de jaren zestig.” De derde hoofdstroming wordt gevormd door de „pinksterkerkelijk-charismatische” richting.

U bestudeerde de evangelicale beweging tussen 1945 en 1998. Wat veranderde er in die periode zoal?

„De belangrijkste verandering is denk ik dat de beweging rond 1945 nog vooral werd gevormd door het piëtisme binnen de volkskerk. Geleidelijk aan kregen de evangelicalen in de vrije kerken en groepen de meerderheid.”

U stopte uw onderzoek bij het jaar 1998. Waarom?

„Omdat ik als voorzitter van de Oostenrijkse Evangelische Alliantie een leidende positie binnen de evangelicale beweging inneem, ontbreekt het me hier aan voldoende objectiviteit. Ook is er de historische distantie nog niet. Bewust ben ik daarom bij 1998 gestopt. In dat jaar opende de Republiek Oostenrijk bij wet de mogelijkheid voor een aantal vrijkerkelijke, evangelicale groepen om als verband door de staat te worden erkend. Deze ”Bundes­gesetz über die Rechtspersönlichkeit von religiösen Bekenntnisgemeinschaften”, de RRBG, vormde een belangrijke mijlpaal in de geschiedenis van de evangelicale beweging. Je zou kunnen zeggen dat de beweging de pioniersfase vanaf dat moment voorbij was.”

Kunt u enkele „succesmomenten” uit de historie van de Oostenrijkse beweging noemen – in kerkelijk of politiek opzicht?

„Als succesvol kun je hooguit de evangelisatorisch-missionaire activiteiten in de achterliggende zestig jaar beschouwen of –afhankelijk van hoe je ertegen aankijkt– het ontstaan van talloze vrije kerken. Politieke successen zijn er ten enenmale niet, of het zou de wet uit 1998 moeten zijn, als gevolg waarvan deze kerken in principe niet meer als sekten worden gezien.”

In de hoofdstad Wenen had onlangs een grote ”Mars voor Jezus” plaats, waaraan zo’n 12.000 mensen zouden hebben deelgenomen. Welk deel van de evangelicale beweging was hier zichtbaar?

„De mars wordt vooral door charismatische en pinksterchristenen gedragen. Volgens de gegevens die ik heb, maakten zij dit keer zo’n 80 procent van het totaal aantal deelnemers uit. Ik reken hen inderdaad tot de evangelicale beweging in Oostenrijk. Maar het conservatieve deel van deze beweging ontbreekt bij zo’n mars grotendeels. Wel nemen er mensen uit de charismatische vleugel van de Rooms-Katholieke Kerk aan deel.”

Oostenrijk kent –met Zwitserland– ook nog de Evangelisch-reformierte Kirche Westminster Bekenntnisses, de ERKWB. Tot 2010 was de Nederlandse predikant ds. B. M. Meuleman hieraan verbonden.

„De ERKWB heeft bij mijn weten nog één gemeente in Oostenrijk, in de deelstaat Vorarlberg. De gemeente in Oberösterreich is intussen tot een huiskring gereduceerd.

Wat wel vermeldenswaard is, 
is dat de Evangelische Kirche 
A. B. en H. B. een rechtsstrijd om het gebruik van de term evangelisch in de naam ERKWB in een vergelijk heeft laten eindigen. Dat wat andere vrije kerken niet lukte –omdat ze de rechtsgang ver­meden– lukte de gemeente in Vorarlberg wel: zij mocht het woord evangelisch blijven hanteren.”

In Nederland is de Evangelische Alliantie (EA) nog niet zo lang geleden gefuseerd met de Evangelische Zendingsalliantie (EZA). Hoe kijkt u hier tegenaan?

„Vanuit mijn werk voor zowel de zendingsorganisatie Operatie Mobilisatie als de Oostenrijkse en Europese Evangelische Alliantie juich ik deze ontwikkeling van harte toe. Ik dat het „Anliegen” van deze organisaties bij elkaar hoort. In Oostenrijk gaat het dezelfde kant op.”

Hoe ziet u de toekomst van de evangelicale beweging in uw land?

„De beide protestantse volkskerken hebben te kampen met een licht teruglopend ledental. Hetzelfde geldt voor de Evangelisch-Methodistische Kerk. De vrije kerken en groepen groeien licht. Beslissend voor de toekomst van al deze kerken is wat mij betreft het antwoord dat zij geven op de missionaire vraag. Evangelisatie en zending zullen opnieuw in het centrum van hun activiteiten moeten komen te staan.”

Niet meer dan een half procent van de bevolking

Van de 8.504.850 inwoners die Oostenrijk telt (2013), behoort het grootste deel –5.308.699 mensen– tot de Rooms-Katholieke Kerk. Het protestantisme omvat een kleine 4 procent van de bevolking; de evangelicale beweging niet meer dan 0,5 procent.

De grootste protestantse kerk in het land is de lutherse Evangelische Kerk A.B. (Augsburgse Belijdenis). Deze telde anno 2013 299.699 leden. Bij de gereformeerde Evangelische Kerk H.B. (Helvetische Belijdenis) waren vorig jaar 13.590 Oostenrijkers aangesloten.

Vijf vrije geloofsgemeenschappen worden sinds herfst 2013 als ”Vrije kerken in Oostenrijk” (FKÖ) erkend. Dit betreft de Bond van de Baptistengemeenten in Oostenrijk, de Bond van Evangelicale Gemeenten in Oostenrijk, de –charismatische– Elaia Christengemeenten, de Vrije Christengemeente-Pinkstergemeente in Oostenrijk en de Mennonitische Vrije Kerk in Oostenrijk.

Hiermee houdt het nog niet op, schrijft Frank Hinkelmann in zijn handboek ”Konfessionskunde”, over kerken, vrije kerken en christelijke gemeenten in Oostenrijk (2009). Zo zijn er de Roemeense Gemeente Gods (een pinksterkerk) met zo’n 10.000 leden en de op de broedergemeenten georiënteerde Christelijke Gemeente (met ten minste 3000 kerkgangers) en daarnaast de „talrijke onafhankelijke Oostenrijkse en migrantenkerken die tot de evangelicale beweging gerekend moeten worden.”

Klik hier voor het volledige proefschrift.