Duiken er video’s op die zouden aantonen dat pro-Russische separatisten met een Bukraket vlucht MH17 neerhaalden? Dan moet de politie naar de bron. Traceer de videomakers, voel hen aan de tand, vraag of ze meer materiaal hebben, check informatie, waak voor tunnelvisie. Aan een tafeltje in een restaurant in Utrecht kan Pim Takkenberg (37) het niet genoeg benadrukken: opsporingsinstanties moeten in het MH17-onderzoek „stap voor stap” op zoek naar „hard bewijs.”

Takkenberg heeft ervaring met grootschalig digitaal recherchewerk. Hij was bij het toenmalige Korps Landelijke Politiediensten (KLPD, nu Landelijke Eenheid) van 2007 tot 2013 werkzaam bij het team hightechcrime. Daar bestreed hij cybercriminaliteit. In 2013 en 2014 was hij actief voor het team cyberinlichtingen bij het ministerie van Binnenlandse Zaken. „Rechercheurs willen informatie uit de eerste hand. Liever niet het verhaal van de buurman van een videomaker. Gegevens ”van horen zeggen” zijn immers minder betrouwbaar.”

Rechercheurs zullen niet alleen beelden bekijken, maar ook de zogeheten „begeleidende informatie” van bijvoorbeeld een foto willen hebben, legt Takkenberg uit. „Denk bijvoorbeeld aan het tijdstip waarop een foto is gemaakt.”

Supermarkt

Niet alleen rechercheurs, ook burgers speuren op internet naar informatie over de toedracht van de MH17-ramp. Een voorbeeld is de Brit Eliot Higgins (1979), alias Brown Moses. Via open bronnen op internet probeert de burgerjournalist de toedracht van de ramp te reconstrueren. Thuis in Leicster, vanachter zijn computer. Samen met een vijftal andere burgerjournalisten publiceert hij zijn bevindingen op bellingcat.com.

Higgins en zijn collega’s verzamelden de afgelopen tijd op sociale media (zoals het Russische Facebook, Twitter en YouTube) video’s en foto’s van een Bukraket die rond het tijdstip van de ramp in Oost-Oekraïne zou hebben gereden. Met onder meer Google Earth proberen de speurders de kennelijke route van een truck met de raketlanceerinstallatie te traceren. Een heel gepuzzel.

De locatie waar een foto en video is gemaakt, bepaalt Higgins bijvoorbeeld door uit te vogelen waar een supermarkt of garage die op het beeld is te zien, zich bevindt. Voor bepaling van het tijdstip waarop een foto is gemaakt, gaat Higgins onder meer af op schaduwen die op de plaat te zien zijn.

Gevaarlijk

Higgins maakte naam met zijn speuractiviteiten. Zo analyseerde hij, na onderzoek van honderden YouTubebeelden, welk specifiek wapentuig in de oorlog in Syrië is gebruikt. Ook traceerde hij de plek (nabij de Syrische plaats Raqqa) waar kennelijk terreurbeweging IS de Amerikaanse journalist James Foley heeft onthoofd.

In een afgelopen weekend gepresenteerd rapport stelt Higgins’ team dat er „onloochenbaar” bewijs is dat de pro-Russische separatisten op de dag van de ramp, 17 juli, een Bukraket in bezit hadden. Het rapport bevat tal van geheimzinnige, niet altijd even heldere foto’s van een oplegger met raketlanceerinstallatie. Er wordt bijvoorbeeld ingezoomd op een nummer dat op verschillende beelden telkens zou opduiken.

Op 17 juli werd de Bukraket, aldus de particuliere speurders, getransporteerd van de Oost-Oekraïense stad Donetsk (bolwerk van separatisten) naar de stad Snizhne. Daar zou de Bukraket zou zijn afgeschoten. „De Bukraketlanceerinstallatie werd ongeveer drie uur voordat vlucht MH17 neerstortte, afgeladen in Snizhne. De installatie werd later in het door separatisten gecontroleerde Loegansk gefilmd met een raket minder.”

Het Bellingcatteam, dat op belangstelling van de media kan rekenen, stelt dat de Bukinstallatie deel uitmaakte van een Russische brigade die van 22 juni tot 25 juli een oefening deed aan de Oekraïense grens in Rusland.

Politiediensten zullen de activiteiten van speurders zoals Higgins nauwgezet volgen. De Russen, die er in het onderzoek van Higgins niet goed van afkomen, lijken niet gecharmeerd van diens onderzoek. „De zender Russia Today is niet erg gunstig over ons onderzoek. Ze hebben een paar minuten lang gezegd hoe gevaarlijk mijn werk is. Maar dat is wel een eer voor mij. Ik ben altijd voorzichtig als ik over straat loop”, vertelde de Brit vorige week bij tv-programma RTL Late Night.

Volvo

Oud-politieman Takkenberg is sceptisch over de bevindingen van Higgins en zijn team. „De beelden die ze laten zien, kunnen een aanwijzing zijn in welke hoek de daders moeten worden gezocht. Toch pleit ik voor grote voorzichtigheid. Voor een rechter zou dit bewijs denk ik niet standhouden. Ik krijg de indruk dat Higgins en zijn team redeneren in de trant van: „Er is een moord gepleegd door een blanke. Ik zie een blanke. Deze blanke is dus de moordenaar.” Higgins en zijn team hebben het over een nummer op een truck dat op verschillende beelden telkens zou overeenkomen. Maar dan denk ik: Rusland heeft zo veel legermateriaal, misschien gaat het om een serienummer dat op zo veel voertuigen voorkomt. Het gevaar van tunnelvisie ligt op de loer. Als je vandaag een Volvo V70 koopt, zie je morgen ineens veel van die Volvo’s op de snelweg rijden.”

Voor de politie kan het werk van particuliere internetspeurders hinderlijk zijn, stelt Takkenberg. „Je bent in strafzaken met een grote impact gedwongen te reageren op stukjes informatie die buiten de politie om in de publiciteit komen. De politie kan dan eigenlijk niet meer haar eigen plan volgen. Zelf maakte ik dat mee in de Amsterdamse zedenzaak rond Robert M. De politie moest dan, naar aanleiding van berichtgeving in de media, bijvoorbeeld ingaan op de vraag in welke kinderdagverblijven Robert M. had gewerkt.”

Geluidsfragment

Een van de kennelijke bewijzen voor betrokkenheid van de separatisten is een geluidsfragment dat kort na de vliegtuigcrash op internet opdook. Daarin zou een separatist tegen een Russische officier geschrokken opbiechten dat de separatisten per ongeluk een burgertoestel hadden neergeschoten. Takkenberg: „Het telefoongesprek lijkt me redelijk authentiek. De politie zal dus graag via een provider gegevens willen hebben over de bellers. Zodat die kunnen worden opgespoord en verhoord.”

Voorzichtigheid bij het vertalen van –afgeluisterde– telefoongesprekken is geboden, weet Takkenberg. „Zelf was ik betrokken bij het onderzoek naar de Hofstadgroep in Nederland. De AIVD luisterde in de Haagse Antheunisstraat gesprekken af van twee verdachten. Het luistert nauw hoe je bepaalde uitspraken vertaalt.”

Is het voorstelbaar dat de recherche telefoongesprekken van een groep separatisten afluistert? „Je zult, althans in Nederland, in ieder individueel geval een redelijk vermoeden van schuld moeten hebben voordat je iemand kunt afluisteren. De politie kan bijvoorbeeld niet zomaar alle Hells Angels afluisteren.”

Verkeerd spoor

Bij onderzoek op internet moet de politie alert zijn op misleidende informatie, weet Takkenberg. „Criminelen kunnen de politie op een verkeerd spoor zetten. Als je bijvoorbeeld waarneemt dat er vanaf een bepaald IP-adres (het ‘adres’ van een computer) strafbare feiten worden gepleegd, wil dat nog niet zeggen dat de bewoner van het huis met dat IP-adres schuldig is. Iemand anders kan van zijn IP-adres gebruik hebben gemaakt.”

Complex in het MH17-onderzoek is de afstemming met andere landen, denkt Takkenberg. „Als Nederlandse politiemensen in Oekraïne bijvoorbeeld informatie bij een provider willen opvragen of iemands pc in beslag willen nemen, zullen ze een rechtshulpverdrag moeten indienen.”

Takkenberg heeft goede hoop dat het politieteam de verantwoordelijken in de kraag vat. „De politie heeft in dit onderzoek de mogelijkheden om alle sporen na te gaan. Ik denk dat dat uiteindelijk resultaat zal opleveren. Al kan dat jaren duren.”

Monsterklus MH-17 „zaak van lange adem”

Een dag na de MH17-ramp zei premier Rutte letterlijk: „Laat één ding glashelder zijn. We willen de onderste steen boven krijgen.” Gaat dat lukken?

Het onderzoek naar de ramp is een „zaak van lange adem”, zegt Wim de Bruin, woordvoerder van het landelijk parket van het openbaar ministerie. „De ramp deed zich voor in oorlogsgebied. Het is een gecompliceerde zaak. Het is geen kwestie van een paar videofilmpjes en foto’s aan elkaar schakelen en dat was het dan.”

Over de toedracht doen met name twee theorieën de ronde. De –westerse– visie is dat pro-Russische separatisten vanaf de grond met een Bukraket de Boeing 777 (per ongeluk) neerhaalden. De –Russische– zienswijze is dat een Oekraïens gevechtsvliegtuig het toestel van Malaysia Airlines neerschoot. De Bruin: „Wij beschouwen de theorie dat vlucht MH17 vanaf de grond is neergehaald als de meest waarschijnlijke.”

Het strafrechtelijk MH17-onderzoek is een monsterklus. Tien officieren van justitie en zo’n honderd politiemensen werken aan de zaak. Ze onderzoeken onder meer tal van foto’s en video’s. Inmiddels zijn er „zeker” getuigen gehoord, zegt De Bruin. Op vragen of er getuigenverklaringen zijn over het afvuren van een Bukraket en of de telefoons van separatisten worden afgeluisterd, wil hij niet ingaan. „Dit onderzoek is met omzichtigheid en vertrouwelijkheid omgeven.”

Behalve het OM doet ook de Onderzoeksraad Voor Veiligheid (OVV) onderzoek. In september meldde de OVV dat de Boeing in stukken is gebroken en dat „een groot aantal objecten met hoge snelheid het toestel heeft doorboord.” De onderzoeksraad wil brokstukken naar Nederland halen om een deel van het vliegtuig te reconstrueren.

Onbeschermd

Luchtvaartexpert Harry Horlings (66) is er niet zeker van dat de onderste steen boven komt. „De brokstukken liggen al maandenlang onbeschermd op de rampplek. Door een aanslag met een raket kunnen er bijvoorbeeld kruitsporen op de brokstukken zijn gekomen. Die sporen kunnen de afgelopen tijd door regen zijn weggespoeld. Wellicht zijn er brokstukken schoongemaakt. Daar komt bij: verdachte separatisten zullen waarschijnlijk als het ware een muur opwerpen. Getuigen worden misschien onder druk gezet om hun mond te houden ”, vertelt Horlings in zijn woonkamer in Leiderdorp. Hij was tientallen jaren bij de Lluchtmacht actief en was betrokken bij het testen van 23 verschillende vliegtuigtypes, waaronder de F-16. Ook werkte hij enkele jaren met raketsystemen.

Horlings doet met zijn eigen organisatie AvioConsult onderzoek naar diverse vliegrampen. Hij is bijvoorbeeld getuige-deskundige in een zich voortslepende rechtszaak rond de ramp in 1992 in het Portugese Faro, waarbij honderden Nederlanders waren betrokken en 56 slachtoffers vielen. „Ik wil voorkomen dat er in de luchtvaart doden vallen. Het is nogal wat als je familielid in een vliegtuig er ineens niet meer is. Ik weet hoe zo’n plotseling afscheid voelt. Mijn eigen vrouw had kanker, maar overleed toch onverwacht, zonder dat ik afscheid van haar kon nemen.”

Bewusteloos

Toen vlucht MH17 op zo’n 10 kilometer hoogte werd beschoten, raakten passagiers „heel snel bewusteloos”, denkt Horlings. „De luchtdruk valt weg, er is zuurstofgebrek. Het is ineens heel koud: min 50 graden. Misschien hebben mensen nog één of anderhalve minuut geleefd.”

Het zit Horlings niet lekker dat het passagierstoestel boven oorlogsgebied vloog, terwijl sommige andere vliegmaatschappijen Oost-Oekraïne meden. „Ik denk dat Nederlandse inlichtingendiensten luchtvaartmaatschappijen meer informatie moeten geven over de risico’s van een vlucht boven oorlogsgebied. Het gaat immers om mensenlevens. Het verhaal dat omvliegen heel duur is, neem ik met een korreltje zout. In het geval van de MH17 hoeft het vliegtuig helemaal niet zo’n grote omweg te maken. Dan gaat het misschien over enkele honderden euro’s extra brandstof.”

Bewolkt

Bij het vaststellen van de oorzaak van de ramp kunnen vanuit de ruimte gemaakte beelden (satellietfoto’s, radarbeelden) een belangrijke rol spelen. De Amerikanen zouden satellietfoto’s hebben die aantonen dat separatisten de Boeing neerschoten. „Zeker is dat Amerikaanse veiligheidsdiensten scherpe satellietfoto’s kunnen maken. Op Google Earth kan ik de tuintafel op mijn straatje al zien staan. De beelden van spionagesatellieten zijn nog een stuk scherper.” Maar niet altijd is het mogelijk om vanuit de ruimte scherpe satellietfoto’s te maken. „Als het bewolkt is, krijg je geen heldere satellietfoto.”

Radarsystemen in de ruimte ‘kijken’ daarentegen wel door wolken heen, maar die maken veel minder scherpe beelden, stelt Horlings. „Je kunt met een radarsysteem de omtrek van een voorwerp zien en bijvoorbeeld een gevechtsvliegtuig traceren. In de Russische theorie, de propagandamachine draait volop, zou een Oekraïens gevechtsvliegtuig de MH17 hebben neergeschoten. Op radarbeelden zouden dan in ieder geval twee vlekjes te zien moeten zijn: die van de MH17 en van het Oekraïense vliegtuig. Als een gevechtsvliegtuig aanvalt, moet die op minstens 500 meter afstand van zijn doel vliegen; op radarbeelden zie je dan de ruimte tussen de twee toestellen.”

Een mogelijkheid is ook dat infraroodsystemen vanuit de ruimte warmtebronnen op aarde zoeken. „Daarmee zou de lancering van een raket kunnen worden opgemerkt. Zo’n raket geeft veel warmte af.”

Complicerend is dat veiligheidsdiensten niet scheutig zijn met informatie over hun spionagesystemen in de ruimte, zegt Horlings. „Russen en Amerikanen willen niet laten zien hoe goed ze zijn en hoeveel satellieten ze hebben.”