In onze onstuimige wereld, waar de ene brandhaard overgaat op de andere, is een rode draad te ontdekken. Dat is die van het antisemitisme. Wie de wereldgeschiedenis verkent, moet vaststellen dat het niet raar is dat het weer de kop op steekt. Weliswaar is nieuw dat het nu op mondiale schaal gebeurt, maar dat is inherent aan de tijd waarin we leven, waarin de wereld een stuk kleiner is geworden. Het is allang door God Zelf voorzegd: „Ik zal ze overgeven tot een beroering (een „schrikbeeld”, zegt een andere vertaling), alle koninkrijken der aarde, tot een vloek, en tot een schrik, en tot een aanfluiting, en tot een smaadheid, onder al de volken, waar Ik ze henengedreven zal hebben” (Jeremia 29:18).

Orthodoxe christenen horen de laatste (oordeels)dag komen, bidden om gerechtigheid en barmhartigheid en zoeken naar mogelijkheden het kwaad te duiden en te keren. Staande op de schouders van onze vaderen doen we een poging iets van hen te leren. Wie kijkt naar wat Luther zegt over de Joden, moet echter met het schaamrood op de theologische kaken weer snel de andere kant uit kijken. Lezend in Calvijn en de belijdenisgeschriften worden we getroost, maar blijven de handen jeuken in diep verlangen naar recht en gerechtigheid.

En dan valt ook in reformatorisch Nederland de naam van Dietrich Bonhoeffer. Steeds meer wordt hij hét christelijk rolmodel voor verzet tegen breed gedragen anti-Joodse tendensen in de maatschappij. Zo schrijft ds. N. van der Want dat Bonhoeffer het kwaad dat de Joden werd aangedaan zag als een kwaad dat God en Zijn volk werd aangedaan (RD 04-08).

Deze woorden klinken vertrouwd in de oren, maar behoeven enige nuance en uitwerking. Hoe heeft Bonhoeffer daadwerkelijk het antisemitisme bestreden en hoe kunnen we ons door hem laten inspireren? Waaruit bestond zijn opkomen voor de Joden?

Uittreding

1. Om de publieke opinie te beïnvloeden, publiceerde hij artikelen in reactie op actuele ontwikkelingen en zocht hij oplossingen voor ”Het Joodse vraagstuk”, zoals het destijds heette.

2. Binnen de kerk bestreed Bonhoeffer de Deutsche Christen, de geloofsbeweging die het gedachtegoed van het nationaalsocialisme in kerk en theologie wilde doorvoeren. Met zijn vriend Franz Hildebrandt stelde hij een vlugschrift op om de invoering van de ariërparagraaf te voorkomen. Deze paragraaf schreef voor dat niet-ariërs geen kerkelijk ambt mochten bekleden. Hij stelde er zelfs tegenover dat er tegenover de invoering hiervan nog maar één bediening van de waarheid stond: uittreding.

3. Hij doordacht de verhouding tussen kerk en staat opnieuw en brak met de eeuwenlange traditie dat de Duitse kerk de grote jaknikker van de staat was. De Bijbel vroeg geen slaafse navolging van de staat, maar een gelovige gehoorzaamheid aan de stem van God. Vooral een tekst uit Spreuken bracht Bonhoeffer tot deze overtuiging: „Open uw mond voor den stomme, voor de rechtzaak van allen, die omkomen zouden” (Spr. 31:8).

4. Een van de manieren waarop de kerk zich ten opzichte van de staat moest gedragen, was volgens Bonhoeffer om onvoorwaardelijk hulp te geven aan slachtoffers, ook van buiten de christelijke kerk. Dit gold ook de Joden, maar beslist niet alleen de Joden.

5. Kort nadat in 1941 de Joden een gele ster moesten dragen, spande hij zich in om een groep van zeven, later veertien Joden, te laten ontsnappen naar Zwitserland. Hiervoor gebruikte hij zijn oecumenische contacten om de Zwitsers te vermurwen de Joden toe te laten.

Opkomen voor de Joden deed Dietrich Bonhoeffer dus niet expliciet omdat zij het volk van God waren, maar omdat het de plicht was die hoorde bij het gelovig gehoorzamen aan God.

Leren

Wat kunnen we als reformatorische christenen leren van Dietrich Bonhoeffer met betrekking tot de problematiek van het antisemitisme? Ik wijs op drie zaken, omdat zijn verzet tegen het antisemitisme niet los te verkrijgen is.

1. Het doorontwikkelen van een kerkvisie waarin ook ruimte is voor verantwoordelijkheden die gericht zijn op de samenleving. Sterker nog, Bonhoeffer poneert de stelling dat de kerk pas kerk is als zij er is voor anderen. Net als Christus Die „de Mens voor anderen” was. „Alleen hij die het voor de Joden opneemt, mag Gregoriaans zingen.”

2. Eenheid en overtuiging in handelen binnen de kerk en daarbuiten, richting zowel de staat en het publieke domein als het persoonlijk leven.

3. Lef om een tegengeluid te laten horen. Nu loopt het halve christendom weg met Bonhoeffer. In zijn tijd liepen christenen weg voor zijn boodschap.

Fietsers

Onder de Joden circuleert een oud verhaal over de vraag wie de schuld van alles is. Het antwoord: „De Joden en de fietsers.” Wedervraag: „Waarom de fietsers?” Antwoord: „Waarom de Joden?”

De schijnbare willekeur van het antisemitisme is hemeltergend en vraagt om daden van christelijke barmhartigheid. Bonhoeffer leert ons dat dit evenzeer moet gelden als de ‘fietsers’ iets wordt aangedaan. Hoewel, in zijn ”Ethiek” geeft hij een waarschuwing die niet geldt voor andere slachtoffergroepen dan de Joden: „De verdrijving van de Joden uit het Avondland zal tot verdrijving van Christus leiden, want Jezus Christus was een Jood.”

De auteur is lid van de Nederlandstalige afdeling van de International Bonhoeffer Society.