In het augustijnenklooster van Erfurt kreeg Luther het bevrijdende inzicht in het Evangelie. Daar zijn heel wat deelnemers aan het Luthersymposium ”Luther – katho­liciteit en hervorming” het wel over eens.

In het augustijnenklooster heeft Luther de brieven van Paulus leren verstaan. In datzelfde klooster ligt de Codex Pauli, een verzameling van paulinische brieven in oude kloosterlijke handschriften, die door paus Benedictus XVI aan het klooster zijn geschonken tijdens zijn bezoek in 2011. Saillant: Luther ontdekte Paulus’ leer onder het stof van de roomse traditie; de paus schonk vele eeuwen later de brieven van Paulus aan hetzelfde klooster.

De lezingen van het congres onder­strepen vooral de bevrijdende en actuele inzichten van Luther. Dat is natuurlijk mooi, maar dr. Hartmut Lehmann, schrijver van een boek over Lutherherdenkingen door de jaren heen, is bang dat de antimoderne gedachten van Luther over de islam, de joden en de paus veelal worden verzwegen. Verder vindt hij dat de Evangelische Kirche in Deutschland (EKD) zich in deze Lutherdecade –de opmaat naar 500 jaar Reformatie in 2017– te veel profileert met haar eigen kerk. Het blijft volgens hem ook onduidelijk welke specifieke rol de Rooms-Katholieke Kerk mag spelen in het jubileumjaar 2017. „De tijd wordt wel krap om daar nog uit te komen.”

Wie aan deelnemers vraagt hoe Luther leeft in de gemeente of parochie waar zij actief zijn, krijgt bijna uitsluitend een negatief antwoord. Luther herdenken lijkt vooral een zaak van beroeps­theologen en wetenschappers te zijn. Dat in rooms-katholieke kring het Lutherbeeld ingrijpend is veranderd, komt duidelijk naar voren. Van aartsketter tot vader in het geloof, ja, zelfs de status van kerkleraar heeft Luther bij sommige rooms-katholieken in de vorige eeuw gekregen. Was Luther zo’n bron van tegenstrijdigheden dat iedereen zich op hem kan beroepen?

De Finse emeritus bisschop prof. Eero Huovinen (Helsinki) en co-voorzitter van de luthers-katholieke commissie voor eenheid, schroomt niet om Luther als „gemeenschappelijk kerkleraar” te betitelen. Hij doet dat opvallend genoeg aan de hand van Luthers Kleine en Grote Catechismus. In dat pastorale geschrift zijn de polemische punten volgens hem achterwege gelaten en is Luther eropuit om zijn schapen op te wekken tot liefde tot God en de naaste.

Belletje

Het rooms-katholieke hart begint natuurlijk vooral te kloppen als het gaat om de mis of eucharistie, voor Rome het hoogtepunt van de christelijke liturgie en een dogma waaraan alle theologische leerstukken ondergeschikt zijn, zegt Huovinen. Hij betoogt dat Luther vasthield aan de werkelijke tegenwoordigheid van Christus in de tekenen van brood en wijn. Dit „theologisch realisme” staat haaks op alle voorstellingen die Christus slechts herinneren of als een Persoon buíten het sacrament beschouwen. Nee, de sacramenten zijn werkzame tekenen en trekken Christus werkelijk in de mens. Dat is de diepste kern van de eucharistie: Christus is waarachtig en wezenlijk tegenwoordig.

Het zitten aan de ene gemeenschappelijke tafel tussen katholieken protestanten blijft nog open, zo betreurde Huovinen. „Het is wachten op beslissende stappen die na vergaande overeenstemming zijn bereikt.” Desgevraagd zei hij dat hij niet veel hoop heeft op een bijzondere doorbraak van de huidige paus. „Hij kent vanuit zijn thuisland wel de pinksterkerken maar de kerken van de Reformatie zijn hem onbekend.”

Wie de eucharistie en het avondmaal in de rooms-katholieke en de protestantse gemeente in Erfurt bijwoont, ziet feitelijk weinig verschil. In de protestantse augustijnenkerk worden brood en wijn op het altaar gereedgemaakt, evenals in de monumentale Domkerk, waar Luther ooit –op 4 april 1507– tot priester werd gewijd en ook de mis heeft bediend. Dezelfde instellingswoorden, al ontbreekt in de protestantse kerk het belletje op het moment dat brood en wijn –in de consecratie– zouden ver­anderen in het lichaam en bloed van Christus. En in de rooms-katholieke dom worden brood en wijn gewoon uitgedeeld, een punt waar Luther voor heeft gevochten.

Heilige Schrift

Domproost Gregor Arndt van de Erfurtse dom kan desgevraagd weinig met Luthers visie op de rechtvaardiging door het geloof alléén. „Ik begrijp zijn motief dat verlossing alleen genade is, en daar stem ik van harte mee in. Maar zijn radicaliteit van óf óf, óf geloof óf werken, is te abstract en geeft geen richting aan de manier waarop christenen hun dagelijks leven moeten invullen.”

Hij denkt even na, zich bezinnend op de vraag wat Luther rooms-katholieken nu wél te vertellen heeft. „Ja, dat is toch zijn aandacht voor de Heilige Schrift. Er is de laatste vijftig jaar in de Rooms-Katholieke Kerk veel aandacht voor de Schrift gekomen. Of dat nu door het tweede Vaticaans concilie of door Luther komt, weet ik niet, maar de betekenis van Luther is dat hij de Heilige Schrift met het dagelijks leven in verbinding heeft gebracht en zo vernieuwde impulsen aan de kerk van vandaag heeft gegeven.”

In Erfurt vindt het congres ”Luther –katholiciteit en hervorming – ontstaan, methode, gevolgen” plaats. Vandaag een impressie van de tweede dag van de bijeenkomst, die tot en met morgen duurt.