Het congres ”Luther – katholiciteit en hervorming – ontstaan, methode, gevolgen” is het initiatief van de katholiek-theologische faculteit van de universiteit van Erfurt en het (rooms-katholieke) Johann-Adam-Möhler-Instituut voor Oecumene in Paderborn. Het symposium moet „verfrissend onderzoek en nieuwe stellingnames” binnen de rooms-katholieke theologie over Luther en de Reformatie bijeenbrengen. Verder wil het –indirect– een bijdrage leveren aan de herdenking van 500 jaar Reformatie in 2017.

Klooster

De bijeenkomst vindt plaats op historische grond: het augustijnenklooster in Erfurt. Het is de plaats waar Maarten Luther van 1505 tot 1511 als monnik verbleef en waar hij tijdens zijn studie van de Schrift intens worstelde met de vraag naar een genadige God. Volgens dr. Franz Posset (VS) legde Luther in dit klooster de basis van zijn paulinisch verstaan van genade en rechtvaardiging voor de rest van zijn leven, zo zei hij gisteren tijdens de openingslezing. Dat deed Luther niet aan de hand van geschriften van Augustinus, zoals vaak wordt gedacht, maar van Bernhardus van Clairveaux. Bernhardus was voor Luther niet de gedoodverfde mysticus, maar primair Bijbelleraar en Christusprediker, en vooral ook hét voorbeeld van een zielzorger. Zijn ontdekking van 
de genadeleer van Paulus werd later wel bevestigd door het lezen van Augustinus’ werken.

Het klooster van Erfurt was ook de plaats waar op 23 september 2011 –precies drie jaar geleden– paus Benedictus XVI tijdens een ontmoeting met Duitse protestantse leiders wees op de actualiteit van Luthers vraag: „Hoe kan ik een barmhartige God hebben?” Hij zei toen: „Dat deze vraag de motor van heel zijn weg geweest is, treft me steeds opnieuw. Wie houdt zich daar namelijk vandaag mee bezig, zelfs onder christenen? Wat betekent de vraag naar God in ons leven? In onze verkondiging?”

In enkele openingstoespraken tijdens het congres werd in alle toonaarden de oecumenische betekenis van Luther onderstreept. Dat hij in zijn felheid de paus betitelde als de antichrist, was in de toenmalige situatie begrijpelijk, maar wordt nu noch door protestanten noch door katholieken zo herkend, zo stelden diverse aanwezigen.

De huidige Rooms-Katholieke Kerk heeft het negatieve beeld van Luther als een moreel slecht mens en duivelse ketter afgezworen. Rooms-katholieke theologen zoals Joseph Lortz, Erwin Iserloh en Otto Hermann Pesch hebben in de vorige eeuw de deur geopend tot serieus onderzoek naar Luther. Deze namen werden gisteren dan ook verschillende keren genoemd.

Het symposium komt niet uit de lucht vallen. Op hoog niveau wordt er druk gewerkt aan een vergaande overeenstemming tussen luthersen en rooms-katholieken. Cruciaal is het document ”From Conflict to Communion” van de luthers-katholieke commissie van eenheid uit 2013. In dat rapport wordt gesproken over nieuwe perspectieven op Luther en de Reformatie. Aan rooms-katholieke zijde is er sprake van hernieuwd onderzoek naar Luther en de Reformatie en aan protestantse zijde is er een veranderd (lees: positiever) beeld van de middeleeuwse theologie ontstaan. Luther werd in de ban gedaan, zonder dat er naar zijn argumenten werd geluisterd. Hij kreeg geen eerlijk proces, terwijl hem dat wel werd toegezegd. Hij moest zijn leer herroepen óf hij werd tot een ketter uitgeroepen, aldus het rapport.

Het blijft de spannende vraag welke Luther in 2017 –ook in rooms-katholieke kring– herdacht wordt. Hoe reageert men bovendien op zijn scherpe uitvallen richting de dopersen, de joden en de paus? Hoe komt zijn kritiek op de paus over in de huidige oecumenische setting?

Ban opheffen

De Duitse kerkhistoricus Hartmut Lehmann, ook aanwezig op het symposium, stelde in een vorig jaar verschenen studie over twee eeuwen Lutherherdenkingen dat het rooms-katholieke Lutherbeeld vooral sinds het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) is veranderd. Volgens Lehmann kwam ”hervormingskatholiek” Luther met zijn hervormingsstreven in botsing met de kerkelijke hiërarchie en werd hij daarom uit de kerk verdreven. Rooms-katholieke hervormers zijn tegenwoordig volgens hem van mening dat het schisma uitgebleven was als de kerkleiding tijdig en met meer verantwoordelijkheid op Luther had gereageerd.

De rooms-katholieke dissident Hans Küng schreef onlangs dat Luthers ontdekking van de oorspronkelijke rechtvaardigingsboodschap van Paulus een „verbluffende en ontzagwekkende prestatie” was. „Alleen al daarom ligt een formele rehabilitatie van Luther en de opheffing van zijn excommunicatie voor de hand.” Toch waagt volgens Lehmann niemand het om de hoop uit te spreken dat paus Franciscus bij ht Reformatiejubileum de excommunicatie van Luther opheft. Voor oecumenisch ingestelde protestanten en rooms-katholieken zou het wel een signaal van verstrekkende betekenis zijn.

In Erfurt vindt het congres ”Luther –katholiciteit en hervorming – ontstaan, methode, gevolgen” plaats. Vandaag het verslag van de eerste dag van de bijeenkomst, die tot en met donderdag duurt.