In de achterliggende 175 jaar stempelden de spoorwegen het Nederlandse landschap. „De komst van de trein bracht de bouw van spoordijken, bruggen en monumentale stations met zich mee. En, niet onbelangrijk, onder invloed van het spoor ontstond een uniforme tijd, die overal in Nederland gelijk was.” Dat is de boodschap van het foto-overzicht ”Het grote spoorboek”, de officiële uitgave ter gelegenheid van het spoorwegjubileum met honderden foto’s die elke een aspect van 175 jaar spoor in Nederland verbeelden.

Wat zag Nederland er anders uit in 1839. Wat ging alles toen nog in een laag tempo. De trekschuit was een van de belangrijkste vervoermiddelen, schrijven de auteurs van het dikke fotoboek. Bruggen over rivieren waren er amper, alles ging per veerpont naar gene zijde.

De komst van de trein schudde Nederland wakker, analyseren de drie auteurs in de toegankelijk geschreven uitgave. „Op vrijwel elk gebied van de maatschappelijke orde drong de invloed van de spoorweg door.” Een paar voorbeelden: „Zo werd het mogelijk dat besturen van landelijk verenigingen, die vroeger meestal uit leden uit één stad of de directe omgeving bestonden, nu plotseling bestuursleden uit het hele land konden trekken.” En was vakantie vooral iets voor de rijken geweest, nu kwamen er treinritten richting strand: iedereen kon instappen. Verder werd de landelijke post werd versneld. Grote dagbladen konden nu landelijk worden verspreid. „Dat bevorderde de eenheid sterk.”

Vooral in het tweede deel van de 19e eeuw profiteerde de maatschappij sterk van de mogelijkheden die de trein bood, stellen de drie spoorwegkenners. De periode wordt door historici niet voor niets „de Tweede Gouden Eeuw of Stalen Eeuw genoemd.”

Concurrentie

Na de Eerste Wereldoorlog kwam er concurrentie van autobussen en vrachtwagens. „De spoorwegen reageerden langzaam” op de nieuwe ontwikkelingen en verloren (daardoor) veel terrein, stellen de auteurs. Een grote reorganisatie en de vorming van de Nederlandse Spoorwegen zorgden in 1938 voor het sluiten van veel kleine lijntjes.

De Tweede Wereldoorlog zorgde voor een „onverwachte” opleving: veel ander vervoer was niet mogelijk, de trein was nog een van de weinige beschikbare vervoersmiddelen die overbleven. Tegelijkertijd was dit de zwarte periode van de treintransporten naar Kamp Westerbork en verder.

Na de oorlog aarzelden de Nederlandse Spoorwegen opnieuw. De auto won meer en meer terrein.

Dat succes veroorzaakte op zijn beurt echter weer voor een opleving van het spoor. Het toenemend aantal filekilometers was reden voor de overheid om nieuwe steden als Zoetermeer en Almere nadrukkelijk langs spoorlijnen aan te leggen. De trein werd nog meer dan hij al was een vervoermiddel voor forensen en studenten. Tegenwoordig bijna 1 miljoen per dag.

Nu –anno 2014– zal het spoor „de maatschappij niet zo ingrijpend meer veranderen als in de negentiende eeuw, maar de betekenis van het spoor voor de Nederlandse samenleving zal - ook na 175 jaar- zeker niet kleiner worden.”

Mede n.a.v. ”Het Grote Spoorboek”, Guus Veenendaal, Jos Zijlstra en Johan de Bruijn; uitg. Wbooks, Zwolle, 2014; ISBN 97890462580336; 368 blz.; € 49,95.

Activiteiten

De Nederlandse Spoorwegen laten de officiële datum van het spoorwegjubileum –20 september– niet ongemerkt voorbijgaan. Zaterdag zijn er daarom verschillende activiteiten.

• In Haarlem staan de deuren van de grote hallen van NedTrain van 10.00 tot 16.00 uur open voor bezoekers. NedTrain verzorgt voor de Nederlandse Spoorwegen het onderhoud aan treinstellen. Zie nedtrain.nl

• Ook de deuren van de koninklijke wachtkamer op Amsterdam Centraal staan tussen 10.00 en 17.00 uur open.

• Het Spoorwegmuseum verzorgt met historische treinen vier pendelritten tussen Amsterdam Centraal en de werkplaats van NedTrain in Haarlem. Vooraf aanmelden.

• Het evenement Stadskanaal onder Stoom staat in het teken van 175 jaar spoorwegen.

• In het Spoorwegmuseum in Utrecht wordt de enige originele, nog rijdende stoomlocomotief van de Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij (HIJSM) –de latere NS 7742– onder stoom gebracht.

Herfstvakantie

Voor het grote publiek organiseren de Nederlandse Spoorwegen in de herfstvakantie (16 t/m 21 oktober) de SpoorParade Amersfoort. Het evenement wordt gehouden bij de Wagenwerkplaats in Amersfoort, nabij station Amersfoort (uitgang noordzijde). Het gaat om „een bijzonder evenement over techniek en innovatie, over de mensen van het spoor, de reizigers en over nog heel veel meer”, aldus de NS. Kaarten voor volwassenen 10 euro; kinderen van 4 t/m 11 jaar 5 euro euro en kinderen t/m 3 jaar gratis.

www.175jaarspoor.nl