De tentoonstelling mocht geen heldenverhaal worden. Geen verhaal over dappere predikanten die in het openbaar en het verborgen alles deden om Hitler en zijn boodschap te bestrijden.

Nee, het moest het verhaal worden van een verklaring die in de lijn van de kerkgeschiedenis past en tot op de dag van vandaag wereldwijd haar boodschap nalaat van verzet tegen onrecht en tegen totalitaire regimes. „In Barmen is de reformatorische geest in de twintigste eeuw levend geworden”, zei ds. Martin Engels uit Wuppertal vorige week maandag bij de opening. „De synodeleden hebben zichzelf over evangelische, confessionele grenzen heen in de reformatorische traditie van Witten­berg en Genève zien staan.”

Zo begint de –gratis– expositie in de Gemarker Kirche van Barmen ook. Eerst komen de grote reformatoren aan het woord. Citaten van Luther, Zwingli, Melanchthon en Calvijn laten zien dat de kerk in de tijd van de Reformatie met vergelijkbare vragen worstelde als de bezwaarde predikanten ten tijde van de opkomst van Hitler. „In beide periodes werd het Woord van God weer centraal geplaatst, werd de kerk als gemeenschap van gelovigen belicht, viel het licht op de geloofsbelijdenis in de strijd om de waarheid van het Evangelie, en stelde men de vraag naar de grenzen van de politiek.”

Niet zonder reden zetten de opstellers in 1934 onder aan de Barmer Thesen de vijf Latijnse woorden „Verbum Dei manet in aeternum”: het Woord Gods blijft in eeuwigheid. Want die woorden vormden vier eeuwen eerder ook het motto van de Reformatie, vertelt de expositie – in de kerk waar de bezwaarde protestantse theologen en voorgangers in 1934 samenkwamen.

Hitlers amen

Dan klinkt Hitlers stem door de ruimte. Hij bralt zijn boodschap van trots, macht en vernietiging. Aangrijpend is het te horen hoe de nazileider zijn woorden bekrachtigt met een „amen.”

Hitler schreef het christendom niet af. Integendeel: „Het christen­dom is onontbeerlijk voor het Duitse volk”, zo citeert de –rijk geïllustreerde– expositie hem. Maar dan wel een christendom met zijn inkleuring. Niet voor niets luidde het motto van Hitlergetrouwe Deutsche Christen in 1933 ”Ein volk – Ein Führer, Ein Gott, Ein Reich – Eine Kirche”.

Deze en andere uitlatingen verontrustten een groeiende groep Duitse protestanten vanaf 1933 meer en meer. Een gelijkstelling van kerk en staat was tegen alle principes van de kerk.

In september 1933 werd de Pfarrer­notbund opgericht, een protestbeweging tegen de eis dat voorgangers in de Evangelische Kerk van Duitsland van het arische ras moesten zijn. Hiermee ontstond een van de „kiemcellen” van de –later zo genoemde– Bekennende Kirche. Daarin waren predikanten met bezwaren tegen het naziregime verenigd.

Van het een kwam het ander: van 29 tot 31 mei 1934 kwamen 139 afgevaardigden uit alle delen van Duitsland samen in Barmen om over de kerk onder Hitler te praten. Tot in de kleine uurtjes vergaderden lutherse en gereformeerde voorgangers over een concepttekst voor de theologische verklaring van Barmen. In het vergaderschema van de drie dagen proeft de bezoeker de betrokkenheid van de aanwezigen op het thema.

Karl Barth

Een belangrijke rol tijdens de vergadering speelde de –niet-onomstreden– theoloog Karl Barth. Hij gaf vorm aan de tekst, ondersteund door de lutherse voor­ganger Hans Asmussen. De schrijfmachine waarop alles werd uitgetikt, staat in een vitrine. De originele drie A4’tjes met de tekst liggen ernaast. Zwijgende pagina’s met een grote zeggingskracht.

Op de laatste dag van de synode stemden alle afgevaardigden in met de tekst. Een lutherse theoloog met bezwaren had de vergadering vroegtijdig verlaten. Na de stemming zongen de synode­leden staande ”Nun danket alle Gott”. Zingen vormde sowieso een vorm van protest, vertelt een blad met veelgezongen geestelijke liederen. Ze gaan over strijd en onderdrukking, maar ook over Jezus’ reddende kracht.

Het bleef niet bij de verklaring van Barmen. Twee jaar later richtte de Bekennende Kirche zich met een manifest tot Adolf Hitler. Opnieuw klonk er kritiek op het regime. Honderden predikanten verdwenen daarop achter slot en grendel. Mannen als ds. Dietrich Bonhoeffer moesten richting concentratiekamp. Het verzet bleef en eiste zijn tol, laten aangrijpende teksten en foto’s zien.

Jodenhaat

Na de oorlog hielden de Barmer Thesen hun kracht, benadrukken de samenstellers van de –professionele, Duitstalige– expositie. Maar vooral kort na de Tweede Wereldoorlog valt het voor de Duitse kerken niet mee om hun nieuwe positie te vinden: „De noodzakelijke zelfreiniging van de kerk blijft uit.” Ook de contacten met Joden komen pas „laat” op gang. De expositie wijst er ook op dat er in 1934 op de synode in Barmen nog weinig oog was voor de Jodenhaat. De opstellers van de verklaring hebben dat later ook toegegeven.

Ook buiten Duitsland hebben de thesen veel invloed gehad. De verklaring van Barmen wordt in verschillende kerken gezien als geschrift dat betekenis heeft voor het belijden, zo ook in de Protestantse Kerk in Nederland. Bij het samensmeltingsproces zorgen de Barmer Thesen ook voor verzet, omdat er met name in hervormde kring grote bezwaren leven tegen de barthiaanse invloed op het geschrift.

Verder vormden de thesen in 1982 een inspiratiebron voor de kerk in Zuid-Afrika om haar positie ten opzichte van de apartheid te formuleren. Ook de verklaring van Accra (2004) van kerken wereld­wijd over de kerk en ecologie en het milieu is gebaseerd op het gedachtegoed uit Barmen.

De samenstellers van de expositie trekken de lijn door naar 2014. Aan het einde van de tentoonstelling kunnen bezoeker een stelling deponeren door die op een memo­sticker te schrijven en op een muur te plakken. „Net als Luther in 1517 in Wittenberg deed.” En zo is de cirkel weer rond. Luther aan het begin als inspiratiebron, en Luther aan het eind.

Wij verwerpen de valse leer… van Hitler

Wat staat er precies in de Barmer Thesen? 
Een samen­vatting.

These 1. „Jezus Christus is het enige Woord van God waarnaar wij moeten luisteren, en dat wij in leven en sterven moeten vertrouwen en gehoor­zamen. Wij verwerpen de valse leer volgens welke de kerk buiten en naast dit ene Woord van God andere gebeurtenissen, machten, gestalten en waarheden als Gods openbaring mag en moet aanvaarden.” Met verwijzing naar Joh. 14:6, Joh. 10:1, 9a.

These 2. „Zoals Jezus Christus Gods belofte is van de vergeving van al onze zonden, zo is Hij ook, en met dezelfde ernst, Gods krachtige aanspraak op ons hele leven; in Christus worden wij vreugdevol bevrijd van de goddeloze banden van deze wereld. Wij verwerpen de valse leer volgens welke er levensgebieden zijn waarop wij niet Jezus Christus maar andere heren toebehoren.” Met verwijzing naar 1 Kor. 1:30.

These 3. „De christelijke kerk is de broeder­gemeenschap waarin Jezus Christus door de Heilige Geest in Woord en sacrament tegenwoordig is als Heere. Zij is geroepen om met haar geloof en haar gehoorzaamheid, met haar boodschap en haar structuur, te midden van een zondige wereld als kerk van begenadigde zondaren te betuigen dat zij alleen Christus’ eigendom is. Wij verwerpen de valse leer volgens welke de kerk de gestalte van haar boodschap en ordening mag laten afhangen van haar eigen willekeur of van de steeds wisselende levensbeschouwelijke en politieke overtuigingen.” Met verwijzing naar Ef. 4: 15-16a.

These 4. „De verschillende ambten in de kerk legitimeren niet de heerschappij van de een over de ander, maar leggen het fundament voor de uitoefening van het aan de gehele gemeente toevertrouwde en opgedragen dienstbetoon. Wij verwerpen de valse leer volgens welke de kerk, naast dit dienstbetoon bijzondere, met heerschappij beklede leiders kan en mag (laten) aanstellen.” Met verwijzing naar Matth. 20:25-26.

These 5. „De Schrift zegt ons dat de staat naar goddelijke beschikking de taak heeft om in de nog onverloste wereld waarin ook de kerk staat, door middel van dreiging en dwang zorg te dragen voor recht en vrede. Wij verwerpen de valse leer volgens welke de kerk, naast en boven haar bijzondere opdracht, het karakter, de taken en de waardigheid van de staat op zich kan nemen, zodat zij zelf een staatsorgaan wordt.” Met verwijzing naar 1 Petr. 2:17b.

These 6. „De opdracht van de kerk, die het fundament is van haar vrijheid, bestaat daarin dat zij, namens Christus en dus in dienst van Zijn Woord en werk, door prediking en sacrament, de boodschap van Gods vrije genade doorgeeft aan het gehele volk. Wij verwerpen de valse leer volgens welke de kerk in menselijke zelfvoldaanheid het Woord en werk van de Heere in dienst mag stellen van welke eigen­machtig gekozen wensen, doeleinden en plannen dan ook.” Met verwijzing naar Matth. 28:20 en 
2 Tim. 2:9b.

Tentoonstelling

De expositie ”Gelebte Widerstand und Anpassung. Die Barmer Theo­logische Erklärung 1934-2014” is te zien in de CityKirche, ook wel de Gemarker Kirche, te Barmen. Openingstijden: dinsdag tot vrijdag 11.00-17.00 uur, ’s zaterdags van 10.00-14.00 uur. De toegang is vrij.

Barmen is een stadsdeel (geworden) van Wuppertal, een stad ten zuiden van Essen en ten oosten van Düsseldorf, op anderhalf uur rijden van Arnhem.

www.gemarke-wupperfeld.de