Stelt u zich voor: de deken van de Nederlandse Orde van Advocaten spreekt op een congres waar premier Rutte ook aanwezig is. De deken uit zich kritisch over de onafhankelijkheid van rechters in Nederland. Premier Rutte staat op vanuit het publiek, schreeuwt naar de deken dat hij liegt en stormt vervolgens woest de zaal uit.

Een dergelijk scenario houden we in Nederland niet voor mogelijk. Toch gebeurde anderhalve maand geleden precies dit, maar dan in Turkije. Premier Erdogan liep weg uit een congres nadat hij de spreker, het hoofd van de Turkse balie, had uitgemaakt voor leugenaar.

Premier Erdogan duldt eigenlijk geen tegenspraak, en past desnoods wetten aan om zijn positie te verstevigen. Zo werd de politieke invloed op de rechterlijke macht vergroot en staan naast journalisten nu ook gebruikers van sociale media onder grote druk. De Turkse rechtsstaat verkeert nu al een jaar in een diepe crisis, die werd blootgelegd door massale protesten, maar ook door de machtsstrijd tussen de voormalige bondgenoten Erdogan en Gülen.

Controle

Het is de hoogste tijd voor verbindend leiderschap en voor democratische hervormingen. Of de man die al tien jaar de grootste partij leidt dit kan bieden, is twijfelachtig; het zou een radicale ommekeer vereisen. Toch maakte eerder deze week Erdogans AK-partij bekend dat hij de presidentskandidaat is voor de presidentiele verkiezingen in augustus. Dit wordt de eerste keer dat Turkse kiezers direct voor hun president kunnen stemmen. De kans is groot dat Erdogan gekozen zal worden, de AK-partij heeft afgelopen verkiezingen altijd met een grote meerderheid gewonnen. Daardoor lijkt de AK-partij soms te vergeten dat democratie meer inhoudt dan verkiezingen en de stem van de meerderheid.

Een aantal hoge AK-functionarissen wordt in verband gebracht met corruptieschandalen, inclusief Erdogan zelf. Als reactie hierop heeft de regering een groot aantal politiemensen en openbare aanklagers ontslagen, gedegradeerd of naar andere delen van het land gestuurd. Tegelijkertijd is de rechterlijke macht onder strengere controle van de minister van Justitie geplaatst.

De rechtsorde en de scheiding der machten van Turkije zijn door dit soort maatregelen zwaar onder druk komen te staan. Maar in de strijd tegen elke vorm van kritiek heeft de Turkse regering ook fundamentele vrijheden steeds verder aan banden gelegd. Demonstraties werden hardhandig neergeslagen, sociale media werden geblokkeerd en er zit in Turkije nog steeds een groot aantal journalisten gevangen. Turkije heeft nog een lange weg te gaan voor het een volwassen democratie is.

Koers

De kans is klein dat Erdogan als president uit zichzelf een heel ander beleid gaat voeren dan voorheen. Hij heeft al aangegeven dat hij het presidentiële ambt wil verstevigen. Er wordt zelfs gesuggereerd dat hij van plaats zal wisselen met de huidige president, Abdullah Gül, zodat die premier kan worden. Een spiegeling van de Russische rokade tussen Poetin en Medvedev. Het is dan maar de vraag hoe onafhankelijk Gül van Erdogan zou kunnen opereren.

De uitholling van de rechtsstaat en het negeren van fundamentele vrijheden onder het bewind van Erdogan gaan direct in tegen Europese waarden, en stroken niet met de toetredingscriteria die de Europese Unie eist van kandidaat-lidstaten zoals Turkije. De EU moet duidelijk zijn. De AK-partij, met Erdogan voorop, moet van koers veranderen als Turkije in de richting van toetreding wil bewegen in plaats van er verder vanaf te raken.

Europa moet intussen de toetredingsonderhandelingen en het perspectief op lidmaatschap inzetten. Het traject naar Europees lidmaatschap moeten we gebruiken als hefboom om de situatie voor de Turkse bevolking te verbeteren. In demonstraties en protesten heeft zij laten zien dat zij Europese waarden zoals vrijheid en democratie nastreeft. De EU moet dan wel duidelijk uitspreken wat ze van Turkije verwacht. Daar hoort het leveren van kritiek ook bij.

Om geloofwaardig te zijn, moet de EU zich echter tegelijk wel committeren aan Turkije. Alleen als we de toetredingsonderhandelingen serieus nemen, kunnen die ook echt impact hebben op het binnenlands beleid in Turkije. Als eerste moeten daarom hoofdstuk 23 en 24 van het onderhandelingsdocument, die gaan over fundamentele vrijheden en de rechtsstaat, worden geopend. Dan ligt de bal nog duidelijker bij Turkije.

Een Turks lidmaatschap kan ten slotte belangrijke economische en strategische waarde hebben voor de EU. Dat moeten we niet op het spel zetten door het beleid van één regering. Het toetredingsproces is een langetermijnproces. Er is leiderschap nodig om dat proces in goede banen te leiden. Zowel de Europese als de Turkse bevolking is steeds minder happig op Turks lidmaatschap. Er moet nu gehandeld worden. Daarom moeten de Europese lidstaten en de Europese Commissie een glashelder standpunt innemen ten opzichte van Turkije: mensenrechten en handhaving van de rechtsstaat moeten boven aan de agenda komen te staan.

De auteur is sinds 2009 namens D66 lid van het Europees Parlement.