Dat zei de kerkhistoricus prof. dr. Martin Greschat donderdag tijdens de eerste dag van de driedaagse conferentie ”De Eerste Wereldoorlog en de gereformeerde wereld” in het Duitse Siegen. De internationale conferentie is een initiatief van het Gesellschaft für die Geschichte des Reformierten Protestantismus, de universiteit van Siegen en de Johannes a Lasco Bibliotheek in het Duitse Emden.

De kerken in Duitsland raakten na het begin van de oorlog ontnuchterd, stelde Greschat. Men zag de verwoesting en de vele doden. „Er groeide een besef dat de kerk weinig kon uitrichten tegen de strijd.”

Dat was in andere landen niet anders, liet Greschat zien. „Ook bij Franse christenen leefden vragen en twijfel hoe men de vreselijke gebeurtenissen met Gods wil kon verenigen.”

In Groot-Brittannië bestond geen twijfel of de oorlog tegen Duitsland fout was, stelde Greschat. „Predikanten riepen jongeren openlijk op: „God heeft u nodig.”” Greschat citeerde een Engelse bisschop die zei: „Het doden gebeurt niet om het doden, maar om de wereld te redden.”

In Groot-Brittannië speelde de ”Christenreis” van John Bunyan een rol van betekenis onder de soldaten, stelde Greschat. Tien tot 20 procent van de militairen had het boek gelezen. In de reis van de pelgrim door de wereld vol corruptie en geweld, zagen de militairen parallellen met hun strijd, stelde de Schotse hoogleraar E. Brown. In Duitsland werden vooral de passages uit het Oude Testament over de strijd van het volk Israël veel gebruikt tijdens de Eerste Wereldoorlog.

In Duitsland was er vlak voor de Eerste Wereldoorlog een groot verschil tussen het elitaire, theologisch klimaat aan de universiteiten en dat wat er op het grondvlak in de gemeenten leefde, stelde de hoogleraar systematische theologie prof. dr. Martin Laube uit Göttingen. De theologie zoals die aan universiteiten werd beoefend was van hoog niveau en had groot aanzien binnen de universiteiten, maar ook in het buitenland. Toch zaten de universitaire theologen lang niet op één lijn. Er waren een liberale stroming en een meer confessionele.

De Duitse gereformeerden stonden anders tegenover de Eerste Wereldoorlog dan de grote Duitse kerken, stelde de Heidelbergse onderzoeker dr. Hans Georg Ulrichs. Bij de gereformeerden leefde amper een nationalistisch gevoel.

„Zij zagen de oorlog vooral als een gericht van God, als een straf. Niet alleen voor andere volken, maar ook voor het Duitse volk. De oorlog was volgens de gereformeerden een teken van de afstand die er was gekomen tussen de mens en God. De oorlog was volgens de volgelingen van de Wuppertaler predikant dr. H. F. Kohlbrugge een gevolg van de zonden.”

Bij de gereformeerden leefde sterk het idee dat heel de wereld onder het bestuur van God staat en dat er niets zonder Zijn wil gebeurt. „Dat was ook zo aan het einde van de oorlog toen de Duitsers verloren”, aldus Ulrichs.

Nederland

Het gemeenteleven ging tijdens de oorlog opmerkelijk genoeg gewoon door in de gereformeerde kerken, vertelde Ulrichs. Wekelijks verscheen de Reformierte Zeitung met het kerkelijk nieuws in heel Duitsland. De koepel Reformierte Bund bleef functioneren.

De Nederlandse protestantse kerken hadden moeite een houding te bepalen ten aanzien van de Eerste Wereldoorlog. Dat kwam mede doordat christen-dom en cultuur van elkaar aan het vervreemden waren, zei 
prof. dr. G. Harinck vandaag in zijn lezing op het congres. 
„Aanvankelijk verloren de kerken zich in vrome algemeenheden en zagen zij, ondanks aandrang daartoe in eigen kring, af van concrete vredesoproepen of -initiatieven. De synoden van de Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerken achtten zich daartoe niet bevoegd of bij machte.”

Deze houding kwam in de loop van de oorlog onder kritiek te staan binnen de kerken, stelde prof. Harinck. „Voor zover deze kritiek uit antimilitaristische hoek kwam werd zij door de synoden krachtig verworpen en identificeerde met name de hervormde synode zich sterk met koningin en vaderland. Maar toen in 1917 vanuit de gemeenten de roep kwam om zich tegen déze oorlog –niet tegen de oorlog in het algemeen dus– uit te spreken, gaf de hervormde synode gehoor. In samenwerking met vrijwel alle protestantse kerken verhief zij in een getuigenis haar stem tegen de oorlog en wekte op tot staking ervan.”

Dat was rijkelijk laat, drie jaar na het begin, zei Harinck. „Maar het was in ieder geval concreter dan protestantse vredesinitiatieven in bijvoorbeeld het eveneens neutrale Zwitserland.”

In de bibliotheek van de Universiteit van Siegen wordt vrijdag een expositie geopend over de kerk in de regio Siegen tijdens de Eerste Wereldoorlog. De tentoonstelling toont originele stukken uit de archieven van de kerken.