Waarschijnlijk is het een toevallige samenloop van omstandigheden. Toch geeft dit detail in de marge van het WK-spektakel te denken. Verliest Jezus in Nederland ook terrein aan Oranje?

Voetbal maakt bij mensen sentimenten los. De wedstrijden van het Nederlands elftal trekken miljoenen kijkers. Nu Nederland de groepsfase heeft gewonnen, zal dit aantal alleen maar verder toenemen. De vraag dringt zich op wat een voetbalspel zo populair maakt. Zozeer zelfs dat het nauwelijks te ontwijken is. Tot de gratis speeltjes bij de kassa in de supermarkt toe.

Het spel zelf zou een verklaring kunnen zijn. Je hoeft geen kenner te zijn om toch iets van de kunst ervan te begrijpen. Tweemaal 45 minuten rennen twee elftallen over een groot veld. Wachtend tot je de bal krijgt toegespeeld. Het is een kwestie van alert zijn; van precies op het juiste moment op de goede plek staan. Een spel van kansen creëren en benutten. Dat zoiets bewondering oproept, is te begrijpen.

Evenzo kan nationale trots een reden zijn voor de populariteit. Zoals het Oranjehuis een gevoel van saamhorigheid geeft, zo kan het Oranje-elftal dat ook doen. Bij verlies is er gezamenlijke treurnis, bij winst collectieve trots. Voetbal appelleert aan het wij-gevoel in de samenleving. Bij alle desintegratie in de maatschappij biedt deze sport blijkbaar voor velen iets van een gezamenlijk perspectief. Al is het voor hooguit enkele weken.

Religie

Hiermee is echter niet alles gezegd. Het voetbalsentiment heeft ook een sterk religieuze lading. Dit bleek bijvoorbeeld uit de montagefoto die in de Nederlandse pers verscheen van de trainer van het Nederlands elftal, Louis van Gaal. Het gaat om een afbeelding van ”El Cristo Redentor”, Christus de Verlosser, het grote Jezusbeeld dat boven Rio de Janeiro uittorent. Het hoofd van het beeld is echter vervangen door een afbeelding van de trainer. Van Gaal als verlosser. Blijkbaar leggen niet alleen christenen een verbinding tussen voetbal en religie.

De vraag is gewettigd of voetbal zo populair is omdat het een vervanging is voor de christelijke godsdienst. Recent betoogde socioloog Ruud Stokvis in dagblad Trouw dat als van religie geen regulerende werking op de samenleving meer uitgaat, dit door andere instituties zal gebeuren. Bijvoorbeeld door sport. Stokvis weet waar hij over praat. Behalve onderzoeker is hij zelf ook topsporter geweest. Bij voetbal gaat het volgens hem om het opgaan in een groter geheel: bij winst juicht iedereen, bij verlies baalt iedereen. Het is zingeving in emotionele zin. De kracht van voetbal is de combinatie van vormende, bindende en zingevende functies.

Volgens Stokvis gaat het vooral om een sociaal ritueel. Daar is wat voor te zeggen. Het verklaart in elk geval de grote belangstelling, die bij verdere winst omslaat in collectieve hysterie bij grote bevolkingsgroepen. Nu bekijkt Stokvis de dingen alleen vanuit een sociologisch perspectief. Daarbij wijst hij de gedachte dat de mens ongeneeslijk religieus is, van de hand.

Valt er echter ook vanuit theologisch opzicht iets over de beleving van het WK te zeggen? Paulus spreekt in Romeinen 1 over de religie van heidenen. Ze hebben een besef van God, maar desondanks hebben ze Hem toch niet als God verheerlijkt of gedankt, zo zegt Paulus. Ze zijn verdwaasd in hun overwegingen en hun onverstandig hart is verduisterd. Ze hebben de heerlijkheid van de onvergankelijke God vervangen door een beeld dat lijkt op een vergankelijke mens.

De verbinding van natuurlijke godskennis en een WK-toernooi lijkt op het eerste gezicht nogal vergezocht. De montagefoto van ”El Cristo Redentor” vormt echter een opvallende illustratie bij Romeinen 1. Het vervangingsmotief is hier immers manifest. Van Gaal als de nieuwe verlosser. Blijkbaar zijn mensen inderdaad ongeneeslijk religieus. Het heeft alleen met God niets meer te maken: de heerlijkheid van de onvergankelijke God is vervangen door het beeld van een sterfelijk mens. In een postchristelijk Nederland komt de oude heidense jas weer aan het licht. En daarmee de leegte van een leven zonder God.

Het religieuze sentiment rondom het WK-voetbal moet daarom te denken geven. Niet omdat het voetbalspel zelf afgodisch is, maar omdat het trekken heeft gekregen van een nationale religie. Met Oranjemarsen als processies, met voorgeschreven kleding en met stadions als voetbaltempels. En dus ook met een verlosser. Maar niemand kan twee heren dienen. Juist als geheelonthouding ten aanzien van het WK voor veel jongeren bijna onmogelijk lijkt, zal de vraag des te meer aan de orde moeten komen wie ze dienen. Overigens: hiermee hadden de eerste christenen al te maken. Niet voor niets waarschuwden de kerkvaders tegen de arena’s en de theaters. Omdat ze ervan overtuigd waren dat brood en spelen onverenigbaar zijn met de dienst aan God.

Gesprek

Er is vanuit theologisch perspectief echter nog meer te zeggen over voetbal als vervanging voor de dienst aan God. Wie alleen naar een ander wijst, heeft de bedoeling van Paulus in Romeinen 1 niet begrepen. Zijn betoog over heidense substitutie loopt uit op de waarschuwing: waarin u anderen veroordeelt, veroordeelt u uzelf. Er bestaat immers ook eigen gerechtigheid onder de vlag van de dienst van God. Dit stelt christenen bij alle religiositeit rondom Oranje voor de vraag naar hun eigen godsdienst. Is het meer dan religie? Is Christus hun enige Verlosser? Een afgod is immers alles waarop een mens zijn vertrouwen stelt. Zo bezien is er geen reden om boven de Oranjehysterie te staan.

Zou het WK-voetbal soms ook een aanleiding kunnen zijn om het gesprek met de ander aan te gaan? Religie blijkt immers op straat te liggen. Juist wie ervan overtuigd is dat hier de heerlijkheid van God verandert in de verheerlijking van een mens, zal zoeken naar manieren om God opnieuw ter sprake te brengen. En Zijn Zoon, Christus de Verlosser. In het geloof dat de Heilige Geest ook vandaag mensen verandert.

Want uiteindelijk is heel deze wereld Terreiro de Jesus.