De lutherse kerkendag in mei van dit jaar, waarmee de 200e lutherse synode -misschien was het de laatste wel- werd geopend, stond in het teken van de bijbelse figuur Rebekka. Een vrouw die, in het spoor van de belofte, een onvoorziene toekomst tegemoetging. De lutheranen zagen in Rebekka een inspirerend symbool in het SoW-proces: we gaan in het spoor van de belofte, niet wetend waar we uit zullen komen. Gaandeweg raakten de lutheranen ook iets van Rebekka’s inspiratie kwijt. Vorige maand, op een extra vergadering van de Evangelisch-Lutherse Kerk in Nederland (ELK), bleken ze tamelijk verdeeld over de kerkfusie. Nogal wat lutheranen toonden zich verontrust, bezorgd. Ze vreesden overwoekerd te worden door behoudende stromingen in de PKN. De vraag rees of met name de behoudende vleugels binnen de Hervormde Kerk wel met hen zouden willen samenwerken. Hoe zal het morgen gaan? Hoe gaan de lutheranen stemmen? ”Het wordt een historische dag”, zegt ds. Donga. Maar hoe gaat het morgen? ”Ik ben er redelijk dubbel in. Ik houd erg van de kerk waarin ik geboren ben. Het is de kerk die ik van huis uit heb meegekregen. Ik hang erg aan de historie van de lutheranen, aan de geschiedenis van Luther. In zijn even diepzinnige als populaire wijze van theologiseren was hij zijn tijd ver vooruit. Als de lutheranen morgen mee zullen gaan, dan loopt die historie af. En dat vind ik jammer. Dat geeft me een gevoel van groot verlies, dat doet me dus best wat.”

Belijden

Met dat alles is nog wel meer te zeggen, zegt de Amsterdamse predikant. ”Als je, zoals ik, met hart en ziel predikant bent, als je met hart en ziel christen bent, dan weet je dat we hier geen blijvende stad hebben. Dat geldt ieder mens, dat geldt ook ieder kerkgenootschap. Het mag er ons niet om gaan of we lutheraan, rooms-katholiek of protestant heten, ons doel moet zijn of we belijden dat God met ons is. En dat we onderweg zijn naar Zijn Koninkrijk. Daar draait uiteindelijk alles om, ook morgen, als er gestemd wordt. De vraag is of we dat Koninkrijk voldoende gestalte weten te geven, naar binnen en naar buiten toe.” Lutheranen staan anders in het SoW-proces dan hervormden en gereformeerden, zegt ds. Donga. ”Hervormden en gereformeerden komen van een en dezelfde stam. Ze buigen als het ware weer naar elkaar toe. De Evangelisch-Lutherse Kerk heeft een geheel andere kerkhistorie achter de rug. Hervormden en gereformeerden gaan wellicht weer herenigen. Wij gaan misschien verenigen. Dat voelt beduidend anders.” In het lutherse kamp klonken de afgelopen weken geluiden over een stemming die morgen wel eens kielekiele zou kunnen gaan verlopen. ”Het wordt spannend”, schreef dr. C. F. G. E. Hallewas, predikant te Ede, begin november in Woord & Dienst. Daarentegen bleek twee weken geleden een flinke meerderheid van de lutherse gemeenten in te stemmen met het hun voorgelegde fusiebesluit. Van alle lutherse gemeenten zei 69 procent ja tegen de vereniging.

Of het er morgen bij de stemming echt nog om zal spannen, is niet te zeggen, stelt ds. Donga. Er moet in elk geval een drievierde meerderheid zijn. ”Als morgen meer dan 9 van de 36 lutherse synodeleden tegen de fusie zullen stemmen, dan is SoW wat ons betreft afgedaan. Ik verwacht dat niet, maar niets is onmogelijk.” Van belang is dat lutherse synodeleden worden gekozen volgens het democratische ”one man one vote”-systeem. Zij worden niet afgevaardigd door een mindere vergadering, krijgen ook geen mandaat mee, maar brengen uitsluitend op grond van hun persoonlijke overtuiging hun stem uit. Ds. Donga: ”Onze synodeleden zitten morgen in Utrecht dus zonder last en zonder ruggespraak aan de synodetafel. Het kan alle kanten uit.”

Wat verwacht u dat er gaat gebeuren?

”Lang heb ik gedacht dat het morgen op het scherp van de snede zal gaan. Nu denk ik toch dat ruim driekwart voor de fusie zal stemmen.”

Lutheranen maken nog minder dan 0,1 procent van het Nederlandse volk uit. Is kerkfusie voor de ELK een noodzakelijk kwaad?

”Lutheranen zijn geen mensen die hun ogen sluiten voor de werkelijkheid. Je moet inderdaad zeggen dat, als er geen wending ten goede komt, het einde voor de Lutherse Kerk als zelfstandige kerk in zicht is. Aan de andere kant: dat is een euvel waaraan alle kerken lijden. Jaarlijks verlaten 60.000 hervormden, gereformeerden en luthersen hun kerk. Dat is een middelgrote stad! Daarmee blijft het duidelijk dat de Lutherse Kerk als eerste de hete adem van het einde in de nek voelt.” En toch hebben tal van lutherse gemeenten inmiddels aangegeven best op eigen kracht verder te kunnen, ook in financieel opzicht. ”Je mag aannemen dat die mensen heel goed hun eigen financiële boeken kunnen lezen. Ze weten dus heel goed wat ze op zo’n moment zeggen. Dat alles overziende doen we de werkelijkheid en de waarheid tekort als we zouden stellen dat kerkfusie voor ons een noodoplossing is. Toen wij in 1985 bij het reeds lopende SoW-proces aanhaakten, deden we dat niet omdat we dat om een of andere reden moesten, maar omdat we dat wílden. Het was niet zo dat we koste wat het kost ergens onderdak zochten, maar omdat we koste wat het kost wilden meewerken aan een stuk inspirerende vernieuwing van de kerk. De erfenis van Luther is dat waard. De opdracht van het Evangelie is dat waard.”

Afgehaakt

Desondanks stapte in november 2001 de lutherse gemeente van Amsterdam uit het hoofdstedelijke SoW-proces. Amsterdam was niet alleen de grootste lutherse gemeente van Nederland, maar ook was men daar het verst gevorderd met SoW. Het was ds. Donga die, als voorzitter van de voorlopige algemene kerkenraad, het vertrouwen in het Amsterdamse proces opzegde. Hij zei vastgelopen te zijn in ”de hiërarchische hervormde bedrijfscultuur.” ”Ons is inmiddels gebleken dat voortgaan als zelfstandige kerk zoals we voor 1985 zijn geweest, niet meer kan. We hadden ons al zo ver aangesloten bij het grote geheel, dat het ook tot grote schade leidt als we morgen afhaken. Je kunt na achttien jaar samenwerken niet meer zeggen: Vanaf nu ben ik weer gewoon luthers. Dat gaat gewoon niet. We hebben achttien jaar meegebouwd aan het bouwwerk van de drie kerken. Dat betekent dus dat we achttien jaar de bouw aan het eigen huis hebben stilgelegd. Er zitten bij ons inmiddels grote gaten in het plafond.”

Lutheranen beschouwen zichzelf als loyale mensen. Die trek van loyaliteit gaat morgen een grote rol spelen?

”Ja! Amsterdam heeft zich weliswaar in 2001 teruggetrokken, maar wat ons betreft scheiden wij ons morgen niet af van het grote geheel. Afscheiden is niet luthers, dat is meer iets calvinistisch. Wij hebben een heleboel aarzelingen bij de fusie, we vragen ons af of de PKN nu echt de kerk van de inspirerende vernieuwing gaat worden, maar wij zullen wat ons betreft de zaak niet laten stranden. We zullen loyaal volgen.” Daarbij biedt, zegt dr. Donga, de nieuwe kerkorde ook de ruimte waarin lutherse gemeenten zelfstandig hun weg kunnen zoeken. ”De kerkorde geeft aan lutheranen alle gelegenheid om hun eigen lutherse geluid te blijven laten horen.”

Hoe klinkt dat?

”Daarin hoor je, boven alles uit, de drie sola’s van de Reformatie, sola fide, sola gratia, sola Scriptura.”

Daarin vallen beide andere fusiepartners u vol geestdrift bij. ”Maar het grappige is dat de gevolgen ervan zo verschillend zijn. Neem alleen het sola gratia: dat geeft lutheranen een groot gevoel van vrijheid, soms, helaas, ook van vrijblijvendheid. Maar die vrijheid bespeur ik bij hervormden zo weinig. We hebben in oktober in Amsterdam een groot luthers festival opgezet: ”De gein van geloven” heette dat. Dat zien we als een diepe lutherse waarheid. En dan zien we ”gein” in zijn grondbetekenis van: genade. Op het festival hebben we naar buiten willen brengen dat genade een gewéldig begrip is. Dat zien hervormden toch ietsje anders.”

In de lutherse prediking gaat het Evangelie voor de Wet uit?

”Klopt. Onze hoofdlijn is dat Jezus ertoe oproept Hem te volgen. Er moet respons komen van de zijde van de mens. Lutheranen zijn geneigd tot, ja, ook tot alle kwaad, dat is ook wel waar, maar boven dat uit zijn we ook geneigd die nodiging van Jezus zonder meer enthousiast te aanvaarden.” De Lutherse Wereldfederatie kwam in 1998 met Rome tot overeenstemming op het punt van rechtvaardiging en heiliging. Stemmen lutheranen gretiger in met Rome dan met hervormden en gereformeerden?

”Dat is te lastig. Er is veel dat mij met de Catholica verbindt. Er is misschien nog wel meer dat mij van hen gescheiden houdt. Ik voel me met veel rooms-katholieken verwant. Maar er zijn ook hervormden en gereformeerden met wie ik me diep verwant voel.”

Monopolie

Hoe de stemming morgen ook verloopt, een kerkfusie moet wel iets goeds opleveren, vindt ds. Donga. ”De Nederlandse kerken lijden allemaal aan een ernstig gebrek aan daadkracht om de boodschap van het Evangelie te verbreiden. U mag dat een gebrek aan evangelisatiedrang noemen; ik spreek liever over een gebrek aan vernieuwing.” De kerken hebben volgens de lutherse predikant al te lang en ten onrechte gemeend een soort van monopoliepositie in te nemen in de verbreiding van het Evangelie. ”Er is in de kerk geen sprake meer van groei, niet meer van aanwas, niet meer van vernieuwing. Kerken staan steeds meer noodgedwongen een stukje van hun plaats in de samenleving af. Kennelijk zijn we het vermogen kwijtgeraakt om mensen te boeien, te binden aan de kerk, aan het Woord.”

Ligt hier een stuk kerkelijke schuld?

”Schuld? Ik vind het moeilijk om dat precies te verwoorden. Hoe is het zo ver gekomen? Hebben we met elkaar steken laten vallen? We ervaren wel allemaal een groot stuk onmacht.” Al studerend in de geschiedenis stuitte ds. Donga op cijfers van rond 1900. In luthers Amsterdam werden jaarlijks zo’n 300 dopelingen aangemeld. Nu zijn dat er minder dan tien. ”We moeten vaststellen dat we de afgelopen honderd jaar kennelijk niet bij machte zijn geweest een productieve, vruchtbare koers uit te zetten. Het Evangelie is wervend van aard, maar het heeft in onze tijd kennelijk zijn wervingskracht verloren.”

Als de kerkfusie morgen bezegeld wordt, heerst er dan blijdschap bij de lutheranen? ”Er zullen er best zijn die verbitterd raken, die bedroefd zijn over verlies van ons rijke kerkhistorische erfgoed. Maar het mag ons er niet om gaan wat we hebben, het moet ons erom gaan met elkaar naar nieuwe wegen te zoeken. Een emotionele binding aan je kerk is goed, maar daar mag het niet bij blijven.”

Zijn de fusiepartners tot elkaar veroordeeld of tot elkaar geroepen?

”Het is van beide wat. De SoW-proces is te slepend geweest dan om daar nu juicherig over te kunnen doen. Maar als we als christenen willen blijven spreken, dan willen wij toch zeggen: We zijn tot elkaar geroepen.”

Zoals Jezus zei: ”Ziet hoe lief ze elkaar hebben.”

”Doen we dan Zijn woorden recht? Dat zou Hij alleen Zelf kunnen zeggen. Dat mogen wíj zomaar niet naspreken. Daarvoor zijn wij te zeer gebroken mensen.”

Dat klinkt dan plotseling weer erg calvinistisch.

”Maar Calvijn was niet dom! We willen van Calvijn én van Luther leren dat we gebroken mensen zijn. Maar ook hoe we weer uit onze gebrokenheid kunnen opstaan, om samen met anderen het heil en de heelheid te zoeken. Daar zie ik dan toch wel naar uit.”