Later ging Paas als evangelisatieconsulent van de Christelijke Gereformeerde Kerken nog eens terug naar New York om het „fenomeen” Keller in zijn eigen „biotoop” te bezoeken: de Redeemer Presbyterian Church. „In één moeite door konden we dan ook naar Chicago gaan, om Willow Creek te bezoeken, die andere grote Amerikaanse kerk met uitstraling. Het verschil tussen beide kerken was ons meteen duidelijk. Van Willow Creek kregen we een kleurige folder met stralende mensen en weinig tekst; van Redeemer een vuistdikke stapel grauw papier, geheel en al volgetypt en zonder plaatjes.”

Die stapel papier bevatte in feite al de hoofdlijnen van het boek ”Center Church”, dat morgen bij uitgeverij Van Wijnen (Franeker) in een Nederlandse versie verschijnt. Keller snijdt daarin thema’s aan die allemaal te maken hebben met zijn grote liefde: het Evangelie brengen in de stad.

„De kracht van het boek”, schrijft Paas in de inleiding, „is dat het een unieke formule heeft: geen van de praktijk losgezongen theologie die schittert maar koud laat, en ook geen opeensomming van actieplannen die ons wel in beweging brengen, maar tot uitputting leiden.”

De Nederlandse versie van ”Center Church” wordt morgen op een symposium in de Theologische Universiteit Kampen gepresenteerd. Maar ”Centrum-Kerk” is niet zomaar een vertaling van het origineel. De tekst is bewerkt, ingekort en negen Nederlandse theologen en historici schreven een reactie op verschillende delen van het boek. „Kritisch, maar respectvol en constructief”, aldus Paas, die de eindredactie verzorgde. „De leidraad was telkens: Wat kunnen we leren van Keller voor onze situatie en waar moeten we onze eigen accenten zetten?”

De invloed van Keller op kerkplanting in Nederland is groot, zegt prof. Paas in zijn werkkamer aan de Broederweg in Kampen. „Martijn Vellekoop heeft becijferd dat er in ons land tussen 1997 en 2008 ten minste 280 kerken zijn geplant. Daarvan is ongeveer 60 procent van evangelische en vrijkerkelijke signatuur. Die hebben altijd al nieuwe gemeenten gesticht, ook zonder Keller. Ik denk dat Keller vooral een inspirerende kracht is geweest voor de kleine gereformeerde kerken, zoals de Christelijke Gereformeerde Kerken en de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt, die eind jaren negentig zijn begonnen met kerkplanting.”

Waarom is Keller zo populair?

„We moeten niet vergeten dat Amerikaanse predikers, zoals Bill Hybels van Willow Creek, altijd al een bepaalde aantrekkingskracht hebben gehad in Nederland. Wat dat betreft staat Keller in een bepaalde reeks.

Maar als je specifiek naar de figuur van Keller kijkt, dan valt op dat hij met name populair is in de neogereformeerde hoek: meer nog bij de lezers van het Nederlands Dagblad dan van het Reformatorisch Dagblad, vermoed ik. Dat heeft ermee te maken dat Keller theologisch heel bekende accenten legt. Zo heeft hij een voorliefde voor Abraham Kuyper en benadrukt hij de heiliging van het hele leven.

Je zou je kunnen afvragen: hebben we zelf niet zo iemand in huis? Maar Keller combineert die theologische accenten met een verfrissend piëtisme, met bevindelijkheid. Die mix is nooit eerder zo gemaakt. In Nederland is alles veel meer gepolariseerd: of je zit in een meer bevindelijke, cultureel conservatieve hoek óf je bent een rationeel ingestelde neocalvinist met een duidelijk cultuur­ideaal. Keller weet beide groepen, met hun eigen zwakheden, aan elkaar te verbinden – al zou ik hem eerder een neocalvinist met puriteinse trekken noemen dan een puritein met neocalvinistische trekken.”

Wat heeft u zelf van hem geleerd?

„Allereerst om, zoals dat heet, inclusief te preken. Sommige kerken kiezen ervoor om zich op zoekers te richten, maar dan komen de gelovigen tekort. Het doel van een kerkdienst is God verheerlijken, niet evangeliseren. Tegelijk zegt de gemeente: „Kom, ga met ons en doe als wij.” Verwacht dat er ongelovigen in de dienst zullen zitten. Inclusief preken is preken alsof de hele stad erbij is: gelovigen, ongelovigen en twijfelaars.

Daarnaast kiest Keller voor een vorm van gemeentetheologie waarin theologische reflectie en praktische ervaring elkaar ontmoeten en versterken. Hij noemt dat ”middleware”: de middenweg tussen theologische studies enerzijds (”hardware”) en het dagelijks werk in de kerk anderzijds (”software”).”

Hier en daar klinkt er ook kritiek op Keller.

„Keller is een echte prediker, en zo moet je hem ook beoordelen, vind ik. Bij me thuis ligt een kritisch boekje van een aantal Amerikaanse en Britse gereformeerde theologen, ”Engaging with Keller. Thinking through the theology of an influential evangelical”, dat ik mag recenseren. Ik moet het nog lezen, maar tegen zo’n boek heb ik bijna onmiddellijk weerzin. Je moet predikers niet op die manier analyseren. Dr. Noordmans zei het al: „Prediking trekt de theologie scheef.” Geen enkele profeet in de Bijbel neemt in al zijn toespraken de hele raad Gods mee. Een bepaalde scherpte en eenzijdigheid hoort bij een goede preek.

Wat Keller heel goed doet, is bruggen bouwen tussen de theologische traditie en de praktijk van alledag. En mensen die een brug vormen, zijn gemakkelijk te bekritiseren: ze zijn niet theologisch genoeg of ze zijn niet praktisch genoeg. Wie in het midden staat, wordt van beide kanten beschoten.

Natuurlijk is er best kritiek mogelijk op Keller. Hij grossiert in zekerheden, en dat stuit weleens tegen de Europese borst. Maar ik ben toch geneigd om de grote waarde van Keller te benadrukken. Ik denk dat er meer van hem te leren valt dan dat er kritiek te leveren is. Hij was in staat het wat stoffige imago van gereformeerden op te poetsen: ze zijn wel degelijk een vitale stroming, ook in een wereldstad als New York.”

U bent wel kritisch op zijn Bijbelgebruik.

Keller werkt heel sterk vanuit een visie waarin de Bijbel in feite uit een enorme hoeveelheid ware uitspraken bestaat die een tijdloos karakter dragen. Keller spreekt over dé boodschap van dé Bijbel. Hij leest de Bijbel puur systematisch-theologisch en vanuit een westerse traditie: alles is gericht op het vinden van een systeem waarin alle afzonderlijke uitspraken in de Bijbel precies passen en een waarheid ondersteunen, los van cultuur, tijd en plaats. Dat doet weinig recht aan het feit dat de Bijbel een boek is dat door de eeuwen heen is ontstaan en dat de Heere Zijn volk door de geschiedenis leidt.”

Prof. Paas wijst op Kellers visie op verzoening. De predikant uit New York ziet verzoening op een „anselmiaanse” manier: Christus nam de plaats in van zondige mensen (substitutie) en droeg de straf en de toorn van God. „Maar je zou ook kunnen zeggen: Christus is de bron van alle wijsheid en waarheid. Elke generatie ontdekt weer nieuwe diepten in wat het betekent om verlost te zijn. Kellers visie op de verzoening heeft een bepaalde Bijbelse onderbouwing, maar die doet bijvoorbeeld niets met de overwinning op de kwade machten of de verzoening tussen mensen. Verzoening heeft in de Bijbel een enorm rijke betekenis, en die moet iedere generatie theologisch doordracht worden.”

Maar legt de Bijbel zelf niet de nadruk op verzoening door voldoening?

„Dat wordt wel vaak beweerd. Nu ben ik geen nieuwtestamenticus, maar als ik op een afstandje kijk naar de debatten tussen bijvoorbeeld John Piper en N. T. Wright, dan krijg ik de indruk dat het niet zo eenvoudig ligt als Piper ons wil doen geloven. Ik wil niet zeggen dat de substitutieleer niet Bijbels onderbouwd is. Het punt is: je kunt ook op andere manieren over de betekenis van het kruis spreken dan Keller doet. Het Evangelie is ten diepste niet een versie van de heilsleer maar Jezus Christus Zelf.

Het klinkt orthodox als je zegt: op het punt van het Evangelie ben ik niet veranderd. Maar het gaat erom de rijkdom van de Schrift te ontdekken en uit te diepen en je niet vast te leggen op een ontdekking die je ooit hebt gedaan.”

Zijn de ideeën van Keller over kerk-zijn in de stad zomaar toe te passen in Nederland?

„Er zijn belangrijke verschillen tussen de Amerikaanse en de Europese situatie. Die hebben onder meer te maken met de andere plaats die het christelijk geloof in de Verenigde Staten inneemt, zelfs in een voor Amerikaanse begrippen seculiere stad als New York. Daarnaast zijn de verhoudingen tussen kerk en cultuur in Europa veel meer gestempeld door een geschiedenis van volkschristendom en soms ook door een andere verhouding tussen culturele elites en het volk.

In Amerika bevindt de kerk zich nog op de marktplaats, midden in de samenleving, terwijl in Nederland de verhoudingen veel meer gepolariseerd zijn. Wij hebben vaak de neiging verschillen sterk aan te zetten; misschien is dat een gevolg van de verzuiling. Er wordt bij ons heel wat gepraat en geschreven en we vergeten dan dat er ook nog een klus geklaard moet worden. Bij Keller zie je voortdurend een soort pragmatisme: er moeten mensen tot bekering komen en worden opgebouwd in het geloof.

Keller kiest voor een kerk die duidelijk in de stad aanwezig is. Hij heeft wel oog voor de gevaren van een stad, maar hij ziet vooral de positieve kanten ervan: een mooie plek om te wonen, een strategische plaats voor de verbreiding van het Evangelie. Keller wil een bekeerde stad – en dan niet alleen de mensen, ook de instanties. Kellers droom is een kerk die impact heeft op de hele cultuur.”

Stefan Paas

Stefan Paas (1969) studeerde theologie in Apeldoorn en Utrecht. Hij promoveerde in 1998 op de studie ”Schepping en oordeel. Een onderzoek naar scheppingsvoorstellingen bij enkele profeten uit de achtste eeuw voor Christus”. Dr. Paas was onder meer evangelisatieconsulent van de Christelijke Gereformeerde Kerken (1999-2006) en missionair opbouwwerker bij het gemeenteproject Via Nova in Amsterdam. Op dit moment werkt hij als universitair docent missiologie aan de Theologische Universiteit Kampen en als bijzonder hoogleraar kerkplanting en kerkvernieuwing in een seculiere context aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Prof. Paas schreef verschillende boeken, zoals ”De werkers van het laatste uur” (2003) en –met Rik Peels– ”God bewijzen. Argumenten voor en tegen geloven” (2013).

In Kerkbreed komt iedere week een persoon aan het woord die een reflectie geeft op een bepaalde gebeurtenis of ontwikkeling in de breedte van het kerkelijk leven. Vandaag: prof. dr. Stefan Paas. Hij is eindredacteur van ”Centrum-Kerk”, de Nederlandse versie van een boek van dr. Timothy Keller, dat gisteren verscheen.

Zie ook:

Speciale editie ”Center Church” Tim Keller voor Nederland (RD.nl, 13-09-2013)

Kritiek op theologie Keller (Reformatorisch Dagblad, 05-07-2013)

Tim Keller is geen calvinist door dr. P. de Vries (Reformatorisch Dagblad, 22-05-2013)

Redelijke godsdienst: Keller verdedigt het geloof in God (Daniël, 05-01-2013)

Tim Keller: Zuivere leer niet voldoende bij evangelisatie: Amerikaanse predikant publiceert boek over kerk in samenleving (Reformatorisch Dagblad, 06-10-2012)

Liefde voor de stad (Reformatorisch Dagblad, 28-10-2011)