Luther heeft „hier sta ik, ik kan niet anders” nooit uitgesproken
APELDOORN. De Amerikaanse Gospel Coalition heeft op haar website enkele uitspraken gepubliceerd die vaak aan Maarten Luther worden toegeschreven. Geen van alle zijn echter citaten van de Wittenberger reformator – en met sommige zou Luther het zelfs niet eens zijn geweest.
„Als ik geloofde dat de wereld morgen zou vergaan, zou ik vandaag nog een boom planten.”
De onderzoeker Martin Schloemann heeft in zijn publicatie ”Luthers Apfelbäumchen: Ein Kapitel deutscher Mentalitätsgeschichte seit dem Zweiten Weltkrieg” (1994) betoogd dat Luther dit niet heeft gezegd, en ook niet zou zeggen. De uitspraak past in een christocentrische apocalyptiek waarin de dienst aan naaste en wereld wordt benadrukt.
„De meid die de keuken veegt doet net zo goed de wil van God als de monnik die zijn gebeden zegt: niet omdat ze misschien een christelijk lied zingt terwijl ze veegt, maar omdat God houdt van schone vloeren.”
De uitspraak past niet goed bij Luthers visie op de roeping. De idee dat God behagen schept in ons werk omdat Hij houdt van kwaliteit past beter in een Amerikaanse arbeidsethiek, waarin werken een doel in zichzelf is geworden, aldus de onderzoeker Frederick Gaiser.
„Ik zou liever geregeerd worden door een wijze Turk dan door een dwaze christen.”
Het citaat werd in Amerika in de strijd geworpen door aanhangers van de mormoonse presidentskandidaat Mitt Romney, tegenover zijn christelijke tegenhanger Obama. Het probleem is dat de uitspraak nergens in Luthers geschriften te vinden is, en ook hier weer niet goed past bij Luthers stevige uitspraken over de Turken.
Het citaat is dan ook een legende, een borrelpraatje, net als de uitspraak dat Luther met de inktpot naar de duivel zou hebben gegooid, schrijft de Amerikaanse blogger Cranach.
„Rechtvaardiging is het artikel waarmee de kerk staat of valt.”
Met dit citaat ligt het anders. De uitspraak duikt voor het eerst op bij de lutherse theoloog Balthasar Meisner, die veertig jaar na Luthers dood werd geboren. Hij beweert dat het een spreuk van Luther is.
Precies in deze formulering is ze echter niet bij de Reformator te vinden. Wel heeft Luther geschreven: „Omdat dit artikel (van de rechtvaardiging) staat, staat de kerk. Als dit artikel valt, stort de kerk ineen.” De beroemde versie is dus een samenvatting van Luthers citaat.
„Hier sta ik, ik kan niet anders.”
Een woord dat Luther gesproken zou hebben in zijn rede voor de Rijksdag in Worms, 1521. Het is echter „het meest gedenkwaardige dat Luther nooit gezegd heeft”, aldus Diarmaid MacCulloch in zijn werk over de Reformatie.
In de bekende rede zei Luther dat hij door de woorden van de Heilige Schrift is gebonden, dat zijn geweten door het Woord van God is gevangen, en dat hij daarom niets tegen zijn geweten mag doen. Hij besloot met de woorden: „Gott helf mir, Amen.”
Terwijl Luther op de Wartburg vastzat, werd zijn rede zonder medeweten „geniaal toegespitst”, schrijft de Lutherbiograaf Heinz Schilling. De zin werd: „Ich kann nicht anders, hier stehe ich, Gott helfe mir, Amen.” Via een gepubliceerd pamflet kwam deze versie onder het volk terecht, en werd ze onder Duitse protestanten van generatie op generatie doorgegeven. Anno 2014 kunnen toeristen in Duitse Luthersteden sokken kopen met het opschrift: „Hier stehe ich…”