Toeristen zoeken zich een weg door de imposante Grote Kerk. Ze bewonderen het majestueuze Müllerorgel met 62 stemmen en 5000 pijpen, waarop in vroeger tijden Mozart en Mendelssohn gespeeld hebben. Of ze kijken naar het flonkerende koorhek of naar de indrukwekkend hoge pilaren.

Maar in het middengedeelte kunnen ze momenteel niet terecht. Dat is afgezet. De vloer ligt er op verschillende plaatsen open. De gaten, met grond en stenen ernaast, bevinden zich tussen de twee zuilenrijen. In de openingen is, op een diepte van 1 tot 1,5 meter onder de vloer, het fundament van de voorloper van deze historische kerk te zien. Het gaat om een circa 1 meter brede tufstenen muur, die naar de buitenkant toe iets schuin afloopt. De onderkant van de opgegraven muur ligt op een diepte van 2 meter onder de kerkvloer.

Stadsarcheoloog drs. Anja van Zalinge laat verschillende gaten zien, waardoor blijkt dat de fundering doorloopt. Aan de oostkant, op een plaats waar vroeger weinig is gebeurd met de ondergrond, is een stukje van de vloer van de oude kerk te zien. Die bestond uit kleine donkere aardewerk tegels. Gevonden knekels, stukjes bot van mensen die hier begraven lagen, zijn netjes in plastic zakjes gedaan. Ze zullen worden teruggelegd.

Bij de andere zuilenrij is de fundering na boringen vastgesteld. De twee funderingen liggen op 10 meter afstand van elkaar. De breedte van de kerk wordt dan, met 2 meter fundering erbij, 12 meter. Van Zalinge verwacht dat de lengte van de oude kerk, gezien de manier waarop men toen bouwde, het dubbele geweest is. Absolute zekerheid heeft ze nog niet, want het laatste stukje van de funderingsmuur ligt onder het koor. Daar wil ze volgend jaar verder graven.

De vierde kerk

Het moment om te gaan graven, kwam toen de stadsarcheoloog zag dat een marmeren graf-
monument van de families Brunings en Konrad van zijn plaats was gehaald voor restauratiewerkzaamheden. Toen was de vloer open. „Ik wilde graag onder de vloer kijken, omdat daar in de loop der eeuwen nauwelijks onderzoek gedaan is”, zegt ze. „In de negentiende eeuw zijn de graven onder de vloer wel weggehaald, maar toen had men geen belangstelling voor de ondergrondse bouwgeschiedenis.”

Van Zalinge laat een plattegrond van de kerk zien waarop de vermoedelijke ligging van de vroegere kerken ingetekend is. „Het gaat om aannames. Deze plattegrond is gemaakt aan de hand van archiefonderzoek en niet na archeologisch onderzoek.”

Ze vertelt dat de huidige Grote Kerk het vierde kerkgebouw op deze plaats is. De eerste, een houten kapel, stond er tot de elfde eeuw. Daarna volgt er in de elfde eeuw een romaanse tufstenen kerk, die dus 24 meter lang was. De voorganger van de huidige kerk, ook een romaanse kerk, stamt uit de dertiende eeuw. Helaas is er weinig over die kerk bekend.

Over de kerk van nu des te meer. De bouw van de gotische Sint Bavo duurde van 1370 tot 1520. De ruim 75 meter hoge vieringtoren, die midden op het kerkgebouw staat, kwam in 1520 gereed.

In 1559 werd de Sint-Bavo de kathedraal van het nieuw opgerichte bisdom Haarlem. Toen Haarlem in 1577 definitief overging naar de zijde van de Prins van Oranje, kwam de kerk in handen van de gereformeerden. Sinds 1853 is Haarlem weer een bisdom. Daarbij hoort de basiliek Sint-Bavo die in 1930 gereed kwam. Veel protestanten noemen de kerk op de Grote Markt daarom liever de Grote Kerk.

Protestantse gemeente Haarlem

De protestantse gemeente Haarlem telt drie wijkgemeenten: Centrum, Oost en Schalkwijk. Wijkgemeente Centrum maakt gebruik van twee kerkgebouwen: de Grote of Sint-Bavokerk aan de Grote Markt in de zomer en de Nieuwe Kerk in de winter. „Het is onbetaalbaar om de Grote Kerk in het winterseizoen voldoende warm te krijgen voor de eredienst”, zegt Anja van Zalinge, die behalve stadsarcheoloog kerkrentmeester van de wijkgemeente is. De Nieuwe Kerk, die dateert van 1649 en is ontworpen door Jacob van Campen, is een van de oudste speciaal voor de gereformeerde eredienst ontworpen kerken in ons land. De zondagse diensten trekken tussen de 125 en de 150 kerkgangers. „Het is geen gemeente van vooral ouderen. De leeftijdspiek ligt tussen de 30 en de 50 jaar.”