12.14 uur: Liveblog gesloten – De webredactie sluit dit liveblog. Via www.rd.nl zullen we het nieuws rond het overlijden van Nelson Mandela blijven volgen.

11.49 uur: Moderne heilige – De wereld treurt om de dood van Nelson Mandela (1918-2013). Hij geldt als een moderne heilige, maar die positie relativeerde hij. „Een heilige is een zondaar die blijft proberen”, schreef hij eens. RD-redacteur Mark Wallet over Nelson Mandela.

11.43 uur: Medestanders in kerkelijk Nederland – Begin jaren zestig kon je nog een hele avond over Zuid-Afrika spreken zonder ook maar één keer de naam Mandela te laten vallen. Maar eind jaren vijftig had hij in kerkelijk Nederland toch al zijn eerste medestanders, zo staat in het RD te lezen.

11.39 uur: Religieuze overtuiging Nelson Mandela – Over zijn religieuze overtuiging liet Nelson Mandela zich nauwelijks uit. „Of hij was niet religieus, of hij hield het zeer, zeer privé”, stelt de Britse journalist John Carlin, die Mandela persoonlijk kende.

11.34 uur: Commentaar RD – Het is uniek dat iemand die ruim 27 jaar gevangenzit na zijn invrijheidstelling geen wrok en haat 
koestert, maar verzoening en vergeving proclameert, schrijft de commentator van het RD vandaag.

11.27 uur: Groots afscheid – Zuid-Afrika maakt zich op voor de de grootste staatsbegrafenis uit de geschiedenis van het land, meldt de NOS.

11.07 uur: Verklaring bisschop Tutu – Bisschop Tutu reageert rond 12.00 uur op het overlijden van Nelson Mandela. Live te volgen via deze pagina en Journaal 24.

10.21 uur: Reactie Shell –Shell heeft lange tijd veel kritiek te verduren gekregen omdat het bedrijf in Zuid-Afrika actief was tijdens de apartheid en de economische boycot die andere landen instelden. „Nelson Mandela was politiek onverzettelijk, een kampioen in vrede en democratie en een baken van hoop voor velen over de hele wereld. Hij bracht ons land van extreme onderdrukking naar de democratie die we sinds 1994 genieten. Wij bedanken Madiba voor zijn exemplarisch leiderschap en eren zijn onbaatzuchtige toewijding aan de hervorming en de vredesinitiatieven op het Afrikaanse continent en elders. Wij roemen vooral zijn liefde voor kinderen en zijn rotsvaste overtuiging dat kinderen de toekomst van ons land zijn. Wij rouwen om het heengaan van Madiba. We nemen afscheid van een held die de stevige basis heeft gelegd voor de mogelijkheden die we nu hebben. Hamba Kakuhle Tata (vaarwel vader). Bedankt dat u ons vanuit de duisternis het licht in heeft geleid en dat u ons verzoening in woord en daad heeft geleerd.”

9.35 uur: Koning stuurt nabestaanden Mandela brief – Koning Willem-Alexander heeft de nabestaanden van Nelson Mandela een brief gestuurd. Dit heeft de Rijksvoorlichtingsdienst vrijdag bekendgemaakt. In de brief wijst de koning op de wijsheid, de integriteit en de vriendelijkheid van Mandela en omschrijft hij hem als een inspirerend voorbeeld.

9.03 uur: Pers Zuid-Afrika roemt „vredesprofeet” – Alle Zuid-Afrikaanse media loven vrijdag oud-president Nelson Mandela (95), die donderdag overleed in het bijzijn van zijn familie. „De wereld huilt”, schrijft The Star, „Zuid-Afrika huilt om de vader van de natie”, bericht ook The Citizen. „Van Peking tot Bloemfontein, van Caïro tot Cuito Cuanavala (Angola) en van Londen tot Lagos, werd Nelson Mandela bewonderd als vredesprofeet, man van integriteit en baken van hoop”, aldus City Press.

9.02 uur: Wereldpers over Mandela – Niet alleen in Zuid-Afrika zelf, maar wereldwijd staat het overlijden van de anti-apartheidsstrijder op de voorpagina’s van media. „Zuid-Afrika en de wereld rouwen” en „Held van de vrijheid” koppen de BBC en Der Spiegel. „Mandela, de man die racisme versloeg”, meldt de Spaanse krant El País, „De genezer van een natie is dood”, aldus de Amerikaanse krant The Washington Post. De Keniase krant Daily Nation noemt Mandela een vrijheidsicoon.

8.55 uur: Earth Pics – Op Twitter toont Earth Pics een foto van een kunstzinnig Mandela-monument.

8.45 uur: EU rouwt om Mandela – Naar aanleiding van de dood van Nelson Mandela hangen bij het hoofdkantoor van de Europese Commissie in Brussel de vlaggen van alle 28 lidstaten tot maandag halfstok. Dat heeft een woordvoerder van de commissie vrijdag meegedeeld. Een dergelijk rouwbetoon door instellingen van de Europese Unie is een zeldzaamheid. Voorzitter van de Europese Commissie Jose Manuel Barroso en president van de Europese Raad Herman van Rompuy noemden Mandela in een gezamenlijke verklaring een van de grootste politici van deze tijd. „Nelson Mandela belichaamde de strijd tegen racisme, politiek geweld en onverdraagzaamheid. Hij belichaamde gerechtigheid, vrijheid en respect voor mensenrechten.”

8.20 uur: VN Veiligheidsraad – De Veiligheidsraad van de Verenigde Naties nam gisteravond een een moment stil in acht. Op Twitter een foto.

8.13 uur: „Geen profeet, maar dienaar” – De Zuid-Afrikaanse journalist Imran Garda duidt het leven van Nelson Mandela en maakte er een video over: „Geen profeet, maar een nederige dienaar”.

8.07 uur: Extreem rechts en Mandela –Een extreem-rechtse actiegroep heeft de dood van Nelson Mandela aangegrepen om de aandacht op zichzelf te vestigen. Onbekenden hebben in de nacht van donderdag op vrijdag in Utrecht en in Zoetermeer spandoeken aan de plaatselijke Nelson Mandelabrug gehangen, meldt RTV Utrecht. In Utrecht verwijderde een boze omwonende vrijdagochtend rond 7 uur de spandoeken met de leuze ‘Moordenaarsbrug’. Ook de Nelson Mandelabrug in Zoetermeer werd op dezelfde manier ‘omgedoopt’.

8.04 uur: Weduwe Mandela – De weduwe van Nelson Mandela laat op Twitter weten haar man te missen. Ze bedankt haar landgenoten voor de condoleances.

7.36 uur: Reageren op Facebook – De Zuid-Afrikaanse regering vraagt op Facebook een boodschap achter te laten. ter nagedachtenis aan het leven en werk van Nelson Mandela

7.33 uur: Voorpagina’s ochtendkranten – NRC zette de voorpagina’s van binnen- en buitenlandse ochtendkranten op een rijtje.

7.31 uur: Video AP met reacties – Persagentschap AP zet de wereldwijde reacties op het overlijden van Nelson Mandela op een rijtje in deze video.

6.02 uur: Zuid-Afrikanen rouwen en dansen – Op diverse plaatsen in Johannesburg zijn in de nacht van donderdag op vrijdag mensenmassa’s bijeengekomen om Nelson Mandela te herdenken. Voor het huis waar de Zuid-Afrikaanse oud-leider zijn laatste adem uitblies, verzamelden zich honderden mensen. Ook voor zijn vroegere huis in Soweto, tegenwoordig een museum, waren honderden mensen op de been. Er wordt gerouwd, gehuild en er branden kaarsen, maar er wordt ook gedanst om het leven van de overleden leider te vieren. Voor het huis waar hij overleed scandeerden mensen „viva Mandela”. Op de spontane bijeenkomsten, die ook in andere steden ontstonden, waren veel Zuid-Afrikaanse vlaggen, shirts van het ANC en portretten van Mandela te zien.

5.47 uur: Reactie Xi Jinping – De Chinese president Xi Jinping: „Wij willen ons medeleven betuigen na het overlijden van de voormalige Zuid-Afrikaanse president Nelson Mandela. Zijn buitengewone bijdrage aan de ontwikkeling van onderlinge betrekkingen en het beëindigen van de apartheid wordt bijzonder geprezen. We hebben een staatsman van wereldfaam verloren.”

5.30 uur: Reactie Arie Slob – Arie Slob, fractievoorzitter van de ChristenUnie: „Met het overlijden van Nelson Mandela verliest Zuid-Afrika, en de wereld, een dienend leider. Als geen ander in de recente geschiedenis toonde hij de helende kracht van vergeving en de zegen van verzoening”

4.47 uur: Reactie Angela Merkel – De Duitse bondskanselier Angela Merkel noemt de overleden oud-president van Zuid-Afrika „een lichtend voorbeeld voor de wereld”. „Vele jaren in de gevangenis konden Nelson Mandela niet breken of verbitteren. Uit zijn boodschap van verzoening is uiteindelijk een nieuw, beter Zuid-Afrika ontstaan.” Merkel roemt verder de geweldloze manier waarop Mandela zich tegen het racisme verzette.

4.32 uur: Reactie Conny Braam – Conny Braam, anti-apartheidsactiviste en een van de oprichters van de voorloper van het Nederlands Instituut voor Zuidelijk Afrika: „Het is ongelooflijk bijzonder dat er de afgelopen 30 jaar geen mens is geweest die zoveel respect heeft opgeroepen als Mandela. Van India en Nieuw-Zeeland tot Canada en Japan kent jong en oud zijn naam. Dat Zuid-Afrika zo’n afgrijselijk systeem heeft gehad, maar ook het bijzonderste mens van de laatste 30 jaar heeft voortgebracht, stemt wel hoopvol, ook op de dag dat hij is overleden.”

4.22 uur: Reactie Thabo Mbeki – Thabo Mbeki, die Mandela in 1999 opvolgde als president van Zuid-Afrika: „Zijn dood markeert het einde van een historisch tijdperk van heldendaden.” Mbeki noemt het overlijden van Mandela een triest moment voor zijn familie. „Maar het is ook een persoonlijk verlies voor ons, want hij was decennialang onze gids.” Terwijl het land rouwt, is Mandela’s missie nog niet vervuld, zegt Mbeki. „We moeten de fundamentele vraag stellen wat we moeten doen om een democratisch, niet-racistisch, niet-seksistisch en welvarend Zuid-Afrika op te bouwen.”

4.30 uur: Reacties vanuit de EU – EU-president Herman van Rompuy en voorzitter van de Europese Commissie José Manuel Barroso: „Dit is een zeer droeve dag, niet alleen voor Zuid-Afrika, maar voor de hele internationale gemeenschap. We rouwen om de dood van een van de grootste politici van onze tijd.” Van Rompuy en Barroso zien Mandela als „symbool van gerechtigheid, vrijheid en respect voor de mensenrechten” en roemen zijn voorbeeld. „Hij leerde ons een belangrijke les in verzoening, politieke transitie en sociale verandering.” Namens de EU condoleren ze de familie en het Zuid-Afrikaanse volk met de dood van Mandela.

4.04 uur: Reactie Martin Schulz – Martin Schulz, voorzitter van het Europees Parlement: „Zuid-Afrika verliest zijn vader, de wereld verliest een held. Ik betoon mijn respect aan een van de grootste mensen van onze tijd. Nelson Mandela is vandaag gestorven maar zijn erfenis zal altijd blijven. Hij was een vechter, een leider en een bron van inspiratie voor zoveel mensen in Afrika, Europa en de hele wereld. Als erkenning voor zijn strijd ontving hij in 1988 de eerste Sacharovprijs voor de vrijheid van denken van het Europees Parlement. Mandela gaf met zijn leiderschap een nieuwe betekenis aan woorden als vrijheid, gelijkheid, rechtvaardigheid, verzoening en vergeving. Ik zou willen dat de wereld meer leiders had als Nelson Mandela. Vaarwel Madiba, uw strijd leeft voort in de harten van miljoenen.”

3.15 uur: Condoleanceregisters druk bezocht – Op www.condoleanceregister.nl en www.condoleance.nl kunnen mensen hun medeleven uiten en gedachten kwijt over de dood van de Zuid-Afrikaanse president Nelson Mandela. Sinds de registers iets na 23.00 uur online kwamen, stromen de condoleances binnen. Zo worden reacties geplaatst als „Sterkte voor heel Zuid-Afrika” en „Nelson R.I.P.”. Iemand anders schrijft: „Tot ziens Mandela, bijzondere man. Je hebt het goed gedaan, respect. Ik zou het niet kunnen en durven.”

2.36 uur: Reactie François Hollande – De Franse president François Hollande: „Nelson Mandela heeft geschiedenis geschreven voor Zuid-Afrika en de wereld. Mandela was een onvermoeibare strijder tegen de apartheid.” Hollande sprak zijn waardering uit voor Mandela’s prestaties van verzoening na het einde van de apartheid.

2.22 uur: Reactie Alexander Pechtold – D66-leider Alexander Pechtold: „Met Nelson Mandela is een groot mens overleden. Door zijn bewonderenswaardige vastberadenheid heeft hij het verschil kunnen maken, niet alleen voor mensen in Zuid-Afrika, maar wereldwijd. Hij streed voor vrijheid en won die strijd. Hij vocht tegen de ongelijkheid van de apartheid en won dat gevecht. Mensen met zo’n grote betekenis zijn zeldzaam in de wereldgeschiedenis.”

2.15 uur: Reactie Halbe Zijlstra – VVD-fractievoorzitter Halbe Zijlstra: „Met het overlijden van Nelson Mandela is een groot politicus, maar vooral een bijzonder mens heengegaan. Hij gaf Zuid-Afrika zijn vrijheid terug en was een voorbeeld van een leider in de meest pure en eerlijke vorm. Na 27 jaar gevangenschap onder erbarmelijke omstandigheden zette hij zijn strijd tegen de apartheid onverminderd voort. Hij werd dan ook niet voor niets de ‘Vader van het Vaderland’ genoemd. Ik wens zijn naasten, maar ook alle Afrikanen, veel sterkte met het verwerken van dit verlies.”

2.05 uur: Reactie Samsom – PvdA-leider Diederik Samsom: „Met het overlijden van Nelson Mandela is de meest inspirerende vrijheidsstrijder en politicus van de afgelopen decennia heengegaan. Ik herinner me het magische moment van zijn vrijlating uit 27 jaar gevangenschap en heb net als de rest van de wereld met grote bewondering gevolgd hoe hij na jarenlange onderdrukking, zonder rancune werkte aan de verzoening van een gespleten land. Daarmee was hij een voorbeeld voor ons allemaal. En dat blijft hij. Zijn strijd, zijn vergevingsgezindheid, zijn charisma en leiderschap zullen ons altijd blijven inspireren.”

1.43 uur: Reactie Desmond Tutu – Nelson Mandela steekt „met kop en schouders” uit boven zijn tijdgenoten. Dat schrijft de Zuid-Afrikaanse geestelijke Desmond Tutu, net als Mandela een prominent strijder tegen de apartheid, in een gastcolumn op de nieuwssite www.allafrica.com. „Een kolos van onberispelijke moraliteit en integriteit, de meest bewonderde en vereerde publieke persoon ter wereld.” Mandela is „Zuid-Afrika’s George Washington, het icoon van vrijheid en verbroedering en de onbetwiste grondlegger van het moderne, democratische Zuid-Afrika”.

In een uitgebreid artikel memoreert Tutu het leven van Mandela en zijn persoonlijke band met hem. „Hij was niet alleen een geweldige gift aan de mensheid, maar gaf Zuid-Afrikanen en Afrikanen een goed gevoel over wie wij zijn. Hij gaf ons trots. God zij geloofd.”

0.45 uur: Reactie Clinton – De wereld is beter geworden door het leven van Nelson Mandela. Dat zei de voormalige Amerikaanse president Bill Clinton na het overlijden van de Zuid-Afrikaanse leider. „De wereld is vandaag een van zijn belangrijkste leiders en een van zijn beste mensen kwijtgeraakt”, aldus Clinton. „Hij zal de geschiedenis ingaan als een voorvechter van menselijke waardigheid en vrijheid, voor vrede en verzoening.”

0.34 uur: Reactie De Klerk – Oud-president van Zuid-Afrika Frederik Willem de Klerk roemt de menselijkheid, het inlevingsvermogen en de grootsheid van Nelson Mandela. „Hij was niet alleen een groot leider, maar ook een zeer, zeer menselijke man”, zei hij tegen CNN. De man die met Mandela onderhandelde over het einde van de apartheid noemt hem een uitmuntende bruggenbouwer en verbinder. „De nadruk die hij op verzoening legde, is zijn belangrijkste nalatenschap.” De Klerk prijst ook Mandela’s inlevingsvermogen: „Zonder rekening te houden met elkaars zorgen waren de onderhandelingen nooit geslaagd. Hij deed dat op fantastische wijze.”
0.05 uur: Toespraak Obama – Lees hier de toespraak van Obama na het overlijden van Mandela.

23.55 uur: Staatbegrafenis – De oud-president krijgt een staatsbegrafenis, wanneer is nog onduidelijk. Vrijdag gaan de vlaggen in Zuid-Afrika halfstok, tot en met de dag van de begrafenis.

23.45 uur: Fotoserie – Bekijk hier een fotoserie van het leven van Mandela.

23.43 uur: Reactie Bush – Oud-president George W. Bush: „Laura en ik vieren samen met het volk van Zuid-Afrika het leven Nelson Mandela. President Mandela was een van de grote krachten voor vrijheid en gelijkheid in onze tijd. Hij droeg zijn last met waardigheid en gratie en onze wereld is beter af met zijn voorbeeld. Deze goede man zal worden gemist maar zijn bijdragen zullen voor altijd voortleven.”

23.40 uur: Videobeelden toespraak Zuma – Bekijk hier videobeelden van de toespraak van Jacob Zuma.

23.39 uur: Vervolg reactie Obama – Mandela’s strijd heeft miljoenen mensen geïnspireerd, onder wie Obama zelf: „Mijn eerste politieke daad ooit was demonstreren tegen de apartheid.” Obama zei dat hij veel geleerd heeft van Mandela. „Zijn vrijlating deed mij beseffen hoeveel mensen kunnen bereiken als ze putten uit hoop en niet uit angst.”

23.37 uur: Reactie oud-premier Lubbers – Oud-premier Ruud Lubbers roemde donderdag op Radio 1 in Met het oog op Morgen de ‘grootsheid’ van de overleden Nelson Mandela. „De man stond boven het geweld en straalde dat helemaal uit. Hij was een geweldige persoonlijkheid.” Lubbers mocht aanschuiven bij gesprekken tussen de toenmalige president De Klerk en Mandela over de afschaffing van de apartheid. „Wij hadden de boeren gebracht naar Zuid-Afrika, maar hij wist heel goed dat er juist vanuit Nederland heel veel steun is geweest voor de afschaffing van de apartheid en dat liet hij ook blijken toen aan tafel zat met De Klerk. Hij zat daar niet voor een afrekening, maar voor de toekomst van Zuid-Afrika.”

23.35 uur: Reactie Timmermans – „Het is heel moeilijk te bevatten dat Nelson Mandela niet meer onder ons is. Zuid-Afrika en de hele wereld verliezen niet alleen de meest inspirerende leider van onze tijd, wij verliezen een groot mens, met een groot hart.” Dat schrijft minster Frans Timmermans donderdagavond op zijn facebookpagina over de dood van Nelson Mandela. „Want hoe is anders te verklaren dat een man die decennia vastzat omdat hij geloofde in vrijheid en gelijkheid, een man die eindeloze vernederingen onderging, eenmaal weer zelf vrij, zonder bitterheid of rancune de verzoening zocht met zijn vroegere onderdrukker.”

23.31 uur: Reactie Ban Ki-moon – VN-secretaris-generaal Ban Ki-moon: „Een gigant voor rechtvaardigheid en een nuchtere menselijke inspiratie. Niemand deed meer in ons tijdperk voor de waarden en ambities van de Verenigde Naties. Ik zal zijn onbaatzuchtigheid en zijn diepe gevoel van een gemeenschappelijk doel nooit vergeten.”

23.38 uur: Reactie Obama – Obama: Nelson Mandela „achieved more than could be expected of any man. Today he has gone home. We’ve lost one of the most influential, courageous, and profoundly good human beings. He belongs to the ages.”

23.25 uur: Reactie Rutte – „Een moment om stil van te worden en dankbaar terug te kijken.” Zo noemt minister-president Mark Rutte het overlijden van Nelson Mandela. „Nelson Mandela was een uniek mens met een ongekend charisma en een groot moreel gezag. Zelfs na 27 jaar Robbeneiland bleef hij geloven in de menselijkheid. In zijn nieuwe Zuid-Afrika was er een plek voor iedereen. Mandela was een verzoener en een verbinder die met zijn mildheid en wijsheid het verschil maakte voor zijn land en de wereld inspireerde”, aldus Rutte. Namens het kabinet heeft premier Rutte in een brief aan president Jacob Zuma de Nederlandse gevoelens van groot respect en diep medeleven overgebracht aan de bevolking van Zuid-Afrika.

23.23 uur: Reactie prinses Mabel – Lees hier de reactie van prinses Mabel via Twitter.

23.21 uur: Toespraak Zuma – Lees hier de toespraak van de Zuid-Afrikaanse president Jacob Zuma waarin hij de dood van Mandela aan het volk bekendmaakt.

23.19 uur: Reactie Obama – Over enkele ogenblikken zal Obama reageren. Dat is hier live te volgen.

23.16 uur: Sfeer gelaten bij huis Mandela – „Sfeer gelaten, veel mensen verdrietig. Veel tranen”, aldus journalist Bram Jansen die bij het huis van Mandela is, via Twitter. „Mensen vallen elkaar in de armen. #mandela Wel verwacht, maar komt keihard binnen.”

23.15 uur: Chronologie – Bekijk hier de chronologie van het leven van Mandela.

23.12 uur: Het RD over Mandela – Hoe werd er in het Reformatorisch Dagblad over Mandela geschreven? Lees het hier: „Een guerrillastrijder, noemde de RD-correspondent hem.”

23.11 uur: Reactie oud-premier Kok „Het is een grote schok voor ons allemaal in de hele wereld, niet alleen in Zuid-Afrika maar in de hele wereld. Nelson Mandela is uitgegroeid tot een symbool van verzoening, van mensen bij elkaar brengen, van verdraagzaamheid. Wat overheerst, is de dankbaarheid voor wat hij heeft betekend.” Dat zei oud-premier Wim Kok donderdagavond in reactie op het overlijden van Nelson Mandela. Hij deed dat telefonisch in het televisieprogramma Nieuwsuur.

23.09 uur: „Grote zoon verloren” – „Onze natie heeft een grote zoon verloren”, zei Zuma in de tv-uitzending. „Nelson Mandela bracht ons bij elkaar en samen zullen wij afscheid van hem nemen.”

23.07 uur: Reactie Cameron – De Britse premier David Cameron reageert via Twitter op de dood van Mandela: „A great light has gone out in the world. Nelson Mandela was a hero of our time.”

23.06 uur: Quotes, foto’s, video’s – Bekijk op de website van de Wall Street Journal Mandela’s beste quotes, foto’s en video’s.

23.03 uur: Geruchten vandaag – De hele dag waren er al geruchten dat de gezondheid van Mandela sterk achteruit ging. Zijn familie kwam bij elkaar in zijn huis. Afgelopen zomer ging het ook al slecht met Mandela. Hij werd in juni opgenomen met longklachten.

23.01 uur: Mandela stierf thuis – Mandela stierf op 95-jarige leeftijd in zijn woning in Johannesburg, volgens Zuma „op vredige wijze”.

22.55 uur: Wie was Mandela – Lees hier en hier meer over het leven van Mandela.

22.45 uur: Zuma spreekt – De Zuid-Afrikaanse president Jacob Zuma spreekt het volk toe en deelt mee dat Mandela is overleden.