Het concilie van Trente was niet louter tegen de Reformatie. Ongetwijfeld waren de meeste prelaten bevooroordeeld tegen de hervormers. Zij beschouwden hen als ketters die de publieke orde verstoorden, maar het concilie was bijeengeroepen om verzoening met de hervormers te bereiken.

Met deze kernachtige uitspraak zette de Amerikaan John O’Malley gisteren in Leuven de toon tijdens een internationaal congres over het concilie van Trente. Gisteren was het precies 450 jaar geleden dat het concilie van Trente (1545-1563) werd afgesloten. Het doel van de kerkvergadering was een antwoord te formuleren op de crisis die ontstond als gevolg van de Reformatie en de Rooms-Katholieke Kerk te hervormen.

Onder het motto ”Het concilie van Trente: Hervorming en controverse in Europa en daarbuiten (1545-1700)” refereren tot en met morgen zo’n negentig wetenschappers uit heel de wereld over de meest diverse onderwerpen rond Trente. Het congres is georganiseerd door de Katholieke Universiteit Leuven, samen met onder meer de Europäische Melanchthon-Akademie Bretten (Duitsland) en het platform Refo500.

De Katholieke Universiteit Leuven was een van de eerste partners van Refo500, dat de 500-jarige herdenking van de Reformatie in 2017 voorbereidt en dat al 120 partners heeft.

Prof. O’Malley (Washington, VS), schrijver van het eerder dit jaar verschenen ”Trent. What Happened at the Council”, belichtte een onbedoeld effect van Trente. „Het concilie was bedoeld om de breuk met de Reformatie te helen, maar eindigde met het aanscherpen en bezegelen van de breuk. Het was bedoeld om het geestelijk gezag van de bisschop in zijn bisdom te herstellen, maar het resulteerde in het toekennen van een grote bevoegdheid aan de paus. De paus werd een leerstellig scheidsrechter door de publicatie van een nieuwe catechismus en het in het leven roepen van een index van verboden boeken. Geen paus, was de strijdkreet van álle hervormers. Maar het concilie zweeg in alle talen over de kwestie van het pausdom.”

Het decreet over de rechtvaardiging –de verwerping van het sola fide, zonder de werken– was volgens O’Malley „een gebalanceerde verklaring.” „Het handhaafde de absolute prioriteit van de genade en wees de lutherse beschuldigingen af dat de Rooms-Katholieke Kerk pelagiaans zou zijn. Het decreet stelde wel dat de mens iets bijdraagt aan het proces van zijn rechtvaardiging, maar zelfs die kleine bijdrage was pas werkzaam onder invloed van de genade.”

Als antwoord op het verwijt van de hervormers dat de rooms-katholieken gebroken hadden met de leer van het Evangelie, heeft Trente de continuïteit met de apostolische traditie extra zwaar aangezet, aldus O’Malley. Dat gebeurde met name op het punt van de eucharistie.

Uit de bijdragen van Günter Franck (Bretten, Duitsland) en Nicholas Thompson (Auckland, Nieuw-Zeeland) over respectievelijk Melanchthon en Bucer bleek dat Trente blijvend verzet opriep bij de hervormers. Bucer zag eerste nog mogelijkheden om de kloof te dichten, maar later was het voor hem de keus tussen Christus of Belial. Niet de immoraliteit van de geestelijken was het probleem, maar afgoderij, zoals blijkt in de mis. Melanchthon kritiseerde met name de ontkenning van heilszekerheid bij Trente, die zou leiden tot eindeloze twijfel, haat tegen God of openlijke goddeloosheid.

Prof. Nicole Lemaitre (Parijs) noemde de hervorming van de geestelijkheid de kern van Trente. Maar juist dit programma gaf de aanzet tot een vergaande centralisering van de roomse kerk. Kardinaal De Lorraine schetste bij zijn aankomst in Trente in 1563 het probleem: „Deze storm is ontstaan om onze schuld.”

Meer dan alleen banvloek

Het congres wil Trente in de context van de tijd onderzoeken, en dat is het vroege katholicisme, zegt organisator prof. dr. Wim François. „We moeten af van de stelling dat Trente een concilie is dat primair de Reformatie wilde veroordelen en daarom het begin was van de Contrareformatie.” Prof. Herman Selderhuis, directeur van Refo500, stelt dat Trente meer is dan de veroordeling van de hervormers. „Natuurlijk kunnen we de anathema’s niet wegpoetsen. Dat mag ook niet. Maar Trente heeft veel meer betekend, zoals op het punt van de hervorming van pastoraat en prediking. We zouden het ook niet leuk vinden dat Calvijn alleen met Servet in verbinding gebracht wordt of de Dordtse Synode alleen met het wegzenden van de remonstranten.”