Het is van groot belang dat we niet te veel in de verdediging schieten als het gaat om de gereformeerde kerkdienst. Rijkdom hoef je niet te verdedigen. Het gaat er veel meer om dat we iets van de rijkdom van de kerkdienst uitstralen. Dat stimuleert veel meer dan anderen af te keuren.

Hoe ziet de vormgeving van een gereformeerde eredienst, een dienst die staat in het kader van de bediening van het verbond, er optimaal gesproken uit? We moeten oppassen voor de valkuil van moralisme en wetticisme. We dienen menselijke regels en maatstaven niet te verwarren met die van God. Tegelijk moeten we oppassen voor de valkuil van ongebondenheid. Dat iedereen zelf invult wat hij onder stijl verstaat of er helemaal niet over nadenkt.

Van groot belang bij het nadenken over stijl in de kerkdienst is dat we niet van onderop denken en van onze kant beginnen, maar van bovenaf, van de andere kant, van de kant van Christus. Christus schept in de bijeenkomst van de gemeente een voluit geestelijke stijl. Een stijl van geheel eigen aard. Ik zou die stijl nader willen invullen met vier trefwoorden: eerbied, eenvoud, rust en liefde.

Eerbied

Wanneer we beseffen dat in de kerkdienst Christus aanwezig is en centraal staat, dan wekt dat eerbied. Hij wil ons ontmoeten en neemt de tijd voor ons. Dat is een grote genade. Als we de kerk binnenkomen, zegt Christus: Toon eerbied waar Ik woon. (Ps. 99:8) Het wonder van de aanwezigheid van Christus vraagt om de houding van de jonge Samuël: Spreek, want uw dienaar luistert. (1 Sam. 3:10) Eerbied kun je niet vastleggen in strakke gedragscodes. Het gaat veel meer om de algehele sfeer die een kerkdienst ademt. Een geest van zorgvuldigheid en besef van Gods heiligheid.

Het gaat vooral ook om een eerbiedig hart dat ernaar verlangt Gods Woord te horen. Dit brengt ons tot het gebed: Heere, laat die eerbied in mij zijn die overeenkomt met Uw heilige liefde. Zo bezien is eerbied geen wet, maar Evangelie, geen geven, maar ontvangen. Iets moois, zoals de zondagse kleren voor ons veel mooier waren dan die van door de week. Iets feestelijks.

Eenvoud

Ook eenvoud is een zaak van het hart. Eenvoud in de kerkdienst is dat het je alleen om de ene Heere te doen is. Dat je niet met een dubbel hart in de kerk zit. Geen twee heren dient, maar Eén: Jezus. Deze eenvoud is ons niet aangeboren, maar wordt gewekt door de Heilige Geest. Eenvoud leer je dicht bij Christus, in ootmoed en zelfkennis.

Dat een preek eenvoudig is –wat iets anders is dan simpel– is een heel principieel punt. Het gaat om de diepe eenvoud van het ene Woord, zonder pronkzucht of populariteit. In een eenvoudige preek komt Christus naar ons toe en wordt de deur naar Christus eenvoudigweg opengezet. Een preek mag niet lijken op kaas die gekruid wordt om de geringe kwaliteit ervan te verbergen.

Rust

Naar de kerk gaan is thuiskomen uit de hectiek van het dagelijkse leven. „Hier wordt de rust geschonken” (Ps. 36:3). Een rust die we vinden in Christus, de grote Rustaanbrenger. Ook dat is eerst en vooral een zaak van het hart. Je verlaten op het werk van Christus.

Stilte en rust zijn in onze wereld een zeldzaamheid. In de kerk zijn ze cruciaal. Laten we de gevulde stilte in de kerkdienst dan ook zorgvuldig bewaken. Ze biedt een stuk geborgenheid en daar hebben we vandaag veel behoefte aan. De kerk is een stukje heilige grond, geen sociëteit. Stilte en kakofonie zijn vijanden. Laten we de stilte bewaken, ook als het gaat om inbrekers zoals mobieltjes, tablets en wat niet al.

Wat een zegen als je voorafgaand aan de dienst je Bijbeltje pakt en kijkt waar de preek over gaat en wat er gezongen wordt. Wat zijn we dwaas als we ons die stilte laten afnemen.

Liefde

Ten slotte, de kerkdienst is ook een oefenplaats in liefde. Zij is de meeste van de gaven van de Geest (1 Kor. 13:13) en een voorsmaak van het Koninkrijk van God. Je in de liefde van Christus oefenen, maakt dat je niet passief bent in de kerkdienst, maar actief in naastenliefde. Je ziet de ander met de ogen van Christus, je mist de ander. Je gaat niet op je strepen staan als een ander op jouw plaats zit, want elke plaats is om zo te zeggen gemaakt van het hout van het kruis. Dat heeft wat gekost.

Liefde verdraagt de beweeglijkheid van kleine kinderen en het ‘dynamische’ gedrag van gemeenteleden met een verstandelijke beperking. Liefde als kernmerk van een gereformeerde kerkdienst geldt ook buiten de kerk en maakt bijvoorbeeld dat 
we onze auto niet voor de uitrit van de buren van de kerk parkeren.

Heilzaam

Nogmaals, het is van groot belang dat we niet te veel in de verdediging schieten als het gaat om de gereformeerde kerkdienst. Het gaat er veel meer om dat je iets laat zien van wat je ervaart aan het wonder van Gods genade. Juist een gereformeerde kerkdienst hecht alle waarde aan een doorleefde kerkdienst.

Mijn vader zong ’s zondagsavond op de slaapkamer, als hij naar bed ging. Wij als kinderen lagen dan allang in bed en hoorden hem zo de zondag besluiten. Ik weet nog goed dat ik dacht: Wat is het toch heerlijk als je zo mag zingen aan het eind van de zondag.

De slechtste dienst die we een gereformeerde kerkdienst bewijzen is om niet te antwoorden op de verkondiging van het Woord. Precies daar zou het ons weleens aan kunnen schorten. Stilte in de dienst is heilzaam, maar stilzwijgen door ouders na de dienst in plaats van spreken over Gods rijke genade is geestelijk gezien dodelijk. Daar zijn al wat kinderen van de kerk en van God afgeraakt.

De beste dienst die we aan onze kerkdienst kunnen bewijzen is te laten merken dat je, ondanks alles wat er aan gebrek bestaat, je het wonder ziet en het niet op kunt dat God in de kerkdienst met ons, zondaren, wil samen zijn (Koopmans).

De auteur is oud-docent catechetiek en emeritus hoogleraar geschiedenis van het gereformeerd protestantisme aan de Universiteit Leiden. Dit artikel is een bewerking van de lezing die hij dinsdag verzorgde op ontmoetingsdag van de Gereformeerde Bond voor studenten met een late roeping.