Toen ik het artikel van Valerij Fjedorov (RD 16-9) las, dacht ik even met weemoed terug aan de colleges Sovjetpolitiek die ik in de jaren tachtig genoten heb. Zo’n mysterieus en theoretisch betoog –waar je ofwel niets mee kunt, ofwel alle kanten mee op kunt– zie je tegenwoordig nog zelden. Maar de politieke actualiteit onthult enkele problemen van de Russische identiteit die Fyodorov in zijn tekening niet onderkent. Ik begin met een alternatieve schets van die identiteit.

Identiteit

Bestaat er zoiets als een Russische identiteit? Wat de toenmalige prinses Máxima stelde over de Neder­lander gaat ook op voor de Rus: dé Rus bestaat niet. Wel zijn er enkele typische karaktertrekken die eeuwenlang beeldbepalend waren en die ook in de huidige Russische politiek nog goed herkenbaar zijn. Allereerst is er het gevoel omsingeld te zijn door vijanden. Vroeger door de Mongolen, Napoleon en Hitler, nu door de VS en de NAVO. Hiermee hangt in de tweede plaats een onverzadigbare zucht naar veiligheid samen. Deze drang is concreet zichtbaar in gebiedsuitbreiding vanaf Kiev en Moskou naar Siberië, de Kaukasus en Centraal Azië, en ook in allianties, voorheen het Warschaupact en nu met de Collective Security Treaty Organization (CSTO), de ‘NAVO van het Oosten’, en de in oprichting zijnde Euraziatische Unie, de beoogde ‘EU van het Oosten’.

Een derde kenmerk is de messianistische overtuiging: Rusland is uniek en heeft een boodschap waar de wereld naar moet luisteren. Deze overtuiging is ontstaan vanuit de Russisch-Orthodoxe Kerk en in de Sovjet-Unie voort­gezet in de marxistisch-leninistische leer. Tot slot een interne karaktertrek: de Russische burger is ondergeschikt aan de staat en aan de leider, of die nu tsaar of president genoemd wordt.

Autoritair

Met deze kenmerken in gedachten valt op dat Fjedorov diverse misstanden goedpraat vanuit een ideologisch gekleurde bril. Volgens hem zijn het bijvoorbeeld de communisten die een herstel zoeken van het oude Russische rijk. We moeten echter vaststellen dat dit streven wel degelijk ook bij de huidige machthebbers in het Kremlin leeft. Dat blijkt uit Poetins beleid aangaande voormalige Sovjet­republieken als Oekraïne en Moldavië. Hij oefent druk op deze staten uit om geen verdragen met de EU aan te gaan, maar wel toe te treden tot zijn Euraziatische Unie. Ook zet hij zich in de CSTO in voor militaire re-integratie.

Een tweede voorbeeld van goedpraten, is Fjedorovs griezelige uitspraak dat de Russisch-Orthodoxe Kerk zich bedreigd voelt door „bekeringsactiviteit van vooral protestantse confessies.” Bezien vanuit het typisch Russische messianisme is het juist andersom: de Russisch-Orthodoxe Kerk duldt geen concurrentie. Door samenwerking met het Kremlin is allerlei wetgeving ingevoerd om haar plek als staatskerk te verzekeren en de positie van andere denominaties te bestrijden.

De niet-geregistreerde baptisten –in Nederland ondersteund door Friedensstimme- ondervinden wat dit betekent. Ze worden door de gemiddelde Rus als sekte gezien, zo weet ik uit eigen ervaring. De innige banden tussen kerk en staat zien we ook terug in de zaak tegen de leden van de band Pussy Riot, die protesteerden tegen de verwevenheid van de seculiere Russische staat en de Orthodoxe Kerk. Het is goed denkbaar dat de kerk er bij Poetin op heeft aangedrongen om deze dames tot forse celstraffen te veroordelen.

Fjedorov draait dus de zaken om en legitimeert met een beroep op de Russische identiteit een in nationaal, territoriaal en religieus opzicht autoritair Russisch bestuur.

Interne politiek

Die zelfverzekerde autoritaire houding die geen concurrentie duldt, is ook terug te vinden in Fjedorovs uitspraken over interne politiek. Hier komt de aap uit de mouw. Vanwege de unieke Russische identiteit zou de Rus geen behoefte hebben aan politieke oppositie, een scheiding der machten, een vertegenwoordigende democratie, rechten van minderheden en aan mensen­rechten.

Deze opsomming is eerlijk, maar schokkend. Zo denkt men er dus over in het Kremlin. Dezelfde misstanden die in de tijd dat ik colleges volgde werden goedgepraat met een beroep op het marxisme-leninisme, worden nu gerechtvaardigd met een beroep op de Russische identiteit.

Gelukkig zijn er in Rusland nog dappere mensen als oppositieleider Aleksej Navalny en wijlen journalist Anna Politovskaja die zich niet laten inpakken door onwaarheden.

De auteur is als Ruslandkundige verbonden aan het Instituut Clingendael en de Rijksuniversiteit Groningen.