Muiden is een strategisch punt. Bij het vestingstadje stroomt de Utrechtse Vecht het IJmeer in. Wie op het uitzichtpunt van het Muizenfort staat, kijkt de Noordpolder tussen Muiden en Muiderberg in. „Een ideaal schootsveld om vijanden uit het oosten tegen te houden”, zegt Hette Zijlstra, penningmeester van de Stichting Muider Muizenfort Museum.

Graaf Floris V zag de strategische ligging van Muiden in 1280 al toen hij het Muiderslot kocht of liet bouwen. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog begreep de staatse gouverneur Diederik Sonoy het ook. Hij wist het stadje met een legertje van 2500 geuzen te veroveren op de Spanjaarden. Al snel verdreven de spekken de geuzen uit Muiden.

In de 15e eeuw werd Muiden een vestingstad met aarden wallen waarop dreigende kanonnen stonden. Na de Frans-Duitse Oorlog kreeg de vesting enkele bakstenen bomvrije, onderkomens. Een daarvan was het Muizenfort, gebouwd van 1887 tot 1897.

Op het vestingplein voor het fort geniet Joop Lahnstein, voorzitter van de Historische Kring Stad Muiden, van het mooie weer. Om hem heen maken tientallen toeristen zich op voor een vaartocht naar Fort Pampus, een verdedigingswerk op een eilandje in het IJmeer. „Pampus is overbekend, maar het Muizenfort is minstens zo mooi”, vindt Lahnstein. Gastvrij laat hij zijn onverwachte bezoeker binnen. „We zijn alleen op zaterdag open, omdat er te weinig vrijwilligers zijn om doordeweeks bezoekers rond te leiden.”

De historische kring heeft zijn intrek genomen in het officiersverblijf van het Muizenfort. Het is er heerlijk koel. Ook de Stichting Pampus en het Muider Muizenfort Museum houden kantoor in het fort. „Het heeft nu meer functie dan vroeger”, grinnikt Lahnstein. „Zinloos gebouwd geldt hier zeker. Het fort was onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, de Stelling van Amster­dam en de Vesting Holland, drie verdedigingslinies die nooit echt hebben gefunctioneerd.”

De linies bestonden uit ondergelopen weiland. Op hoger gelegen op strategische punten bij wegen en dijken werden forten gebouwd om de vijand de doorgang te beletten. „Tijdens de Eerste Wereldoorlog zaten hier zo’n honderd militairen zich te vervelen.”

Hette Zijlstra van de Stichting Muider Muizenfort Museum weet niet precies hoe het Muizenfort aan zijn naam komt. Bij de ingang van het fort staat een pop met het uniform van een Nederlandse soldaat uit de mobilisatietijd 1939 tot 1940. „Men zegt dat het Muizenfort zijn naam heeft te danken aan dit muisgrijze uniform. Waarschijnlijk is de naam al veel ouder.” De naam kan ook afkomstig zijn van de halfronde schietgaten aan de noordkant van het fort, die lijken op muizenholletjes.

Voorafgaand aan de Tweede Wereld­oorlog werd het Muizenfort fors versterkt. Aan de voorkant werd een groepsschuilplaats type P gebouwd. Deze zware betonnen schuilplaats bood dekking aan de manschappen tijdens een vijandige beschieting.

De MMM heeft in 2007 loopgraven laten aanleggen vanuit het fort naar de schuilplaats met de bijnaam Piramide. Deze is opengesteld voor het publiek. „Er zijn nog genoeg van deze schuilplaatsen in Nederland, maar de meeste staan op particulier gebied. De exemplaren die zich op gemeentegrond bevinden, worden meestal dichtgemetseld om de hangjeugd buiten te sluiten.”

Zijlstra moet zich diep bukken om er naar binnen te kunnen gaan. „Deze lage ingang is expres zo gemaakt. Binnendringers konden zo hun geweren niet richten, en de verdedigers konden hen vanuit een schietgat doden.” Binnen in de schuilplaats is het zo mogelijk nog koeler dan in het fort. Op de grond ligt een laagje water. Twee eenvoudige houten banken en een houten tafel vormen het meubilair. Zijlstra’s stem klinkt hol als hij bouten in de muur aanwijst. „Waarschijnlijk konden hier bedden aan vast­gemaakt worden, zodat je hier ook eventueel kon slapen.”

Iets verderop in het verdedigingsstelsel stond ooit een koepelkazemat (type G). „Hierin was een zware mitrailleur opgesteld die de Naardertrekvaart en de weg ernaast onder vuur kon nemen. De Duitsers hebben de stalen koepel verwijderd.” Een groot gat in het beton maakt duidelijk waar de koepel stond.

Verderop worden de loop­graven dieper en zijn er scherfvrije ruimtes in de wand uitgegraven. Ook kunnen bezoekers op een richel stappen en ervaren hoe de soldaten loerend over de rand de vijand onder vuur konden nemen. Een periscoop maakt het mogelijk om zelfs zonder het hoofd boven de rand uit te steken de vijand te bespieden. Zijlstra: „Als ik hier een club jongens loslaat, zijn ze de rest van de dag onder de pannen.”

Wat is er ooit gebouwd of aangelegd zonder dat het in gebruik is genomen? In deze serie zeven zinloze bouwwerken. Vandaag deel 4.